نگاهی به سلطنت پادشاهی که مردم مشهد را پایتخت نشین کرد

شهری که در دوره­‌های مختلف تاریخ ایران حوادث گوناگونی از سر گذراند و در جایگاه‌­های متفاوتی قرار گرفت؛ در دوره تیموریان به عنوان یک شهر مهم شناخته شد، در دوره صفویان بر ارزشش افزوده شد، در دوره صفویان به علت رسمی شدن مذهب تشیع مورد توجه قرار گرفت و در دوره نادرشاه افشار به نهایت شکوه و اقتدار خود رسید.

مشهد در دوره نادرشاه بود که به گلدسته‌­های حرم امام رضا(ع) آراسته و از بناهای مورد نیاز یک شهر بزرگ برخوردار شد چراکه پس از برجسته شدن لیاقت نادر و جنگجویی­‌های وی بود که یک به یک مناطق مختلفی به کشور اضافه شد و مشهد به عنوان پایتخت رسمی یک امپراطوری بزرگ در تاریخ پر فراز و نشیب ایران جلوه کرد. در واقع با پادشاهی و اوج گرفتن نادر، مشهد هم به اوج خود رسید و با وفات وی، مشهد هم از شکوه و جلال یک پایتخت مهم به تنها یک شهر از شهرهای کشور تبدیل شد.

به همین جهت، فرا رسیدن سالروز درگذشت پادشاهی از خطه خراسان، ایسنا را بر آن داشت تا به گوشه‌­ای از سرگذشت مشهد و جوانب پایتخت شدنش بپردازد.

محسن مدیرشانه­‌چی، استاد دانشگاه و کارشناس فرهنگ و تاریخ ایران در گفت‌­وگو با ایسنا به روایت تاریخ پرفراز و نشیب مشهد پرداخت و اظهار کرد: پیش از اینکه نادرشاه زمام امور را در دست بگیرد، ملک محمود سیستانی در اواخر عصر صفوی برای مدتی خراسان را تصرف کرد و مشهد را به پایتختی برگزید. در آن زمان نادر یکی از سرداران صفوی بود که در ابتدا به ملک محمود سیستانی خدمت می‌­کرد اما سپس ملک محمود را کنار زد و خودش در خراسان قدرت را به دست گرفت. در این زمان پادشاهان صفوی که دچار ضعف و زوال شده بودند، نادر را به عنوان سرداری قابل تشخیص دادند و او توانست قدرتی به هم بزند. پس از اینکه سلسله صفوی به دستور محمود و اشرف افغان منقرض شد، نهایتا نادرشاه با بیرون راندن افغان‌ها زمام امور را به دست گرفت و در دشت مغان تاج‌گذاری کرد.

وی با اشاره به اینکه هم­‌اکنون ۳۰۰ سال از سلطنت نادرشاه و پایتختی مشهد می‌گذرد، اضافه کرد: نادرشاه از ۱۱۴۸ تا ۱۱۶۰ یعنی ۱۲ سال بر ایران فرمانروایی کرد. در واقع وی به خاطر ضعف دولت صفوی از ۱۱۴۴ هجری قمری قدرت را در دست داشت ولی در نیمه قرن ۱۲ و در سال ۱۱۴۸ هجری قمری رسما پادشاه شد و مشهد را به عنوان پایتخت خود و مرکز کشور قدرتمند ایران برگزید.  

این کارشناس فرهنگ و تاریخ ایران با بیان اینکه مشهد تنها در دوره نادر پایتخت نبود، عنوان کرد: قبل از نادر هم دوره کوتاهی ملک محمود سیستانی مشهد را تصرف کرد و خودش را پادشاه و مشهد را به عنوان پایتخت اعلام کرد اما در این دوره مشهد به نوعی پایتخت محلی محسوب می‌شد زیرا ملک محمود سیستانی فقط یک حاکم محلی بود که اقبال به او رو کرد و در میان نابه‌سامانی عصر صفوی توانست طوس، فردوس و مشهد را بگیرد و بر بخش شرقی ایران حکومت کند.

مدیرشانه­­‌چی با بیان اینکه پایتخت شدن مشهد به عنوان پایتخت یک امپراطوری و کشوری یکپارچه تنها در دوران نادرشاه رقم خورد، گفت: پس از تجزیه صفویه مجددا یک کشور قدرتمند و بزرگ چند برابر ایران کنونی تشکیل و مشهد هم به عنوان پایتخت برگزیده شد. در واقع می‌توان گفت این شهر از نظر پایتخت بودن در تاریخ ایران پس از اسلام جایگاه خاصی گرفت که کمتر مورد توجه قرار دارد.

مشهد در سال­‌های پیش از نادر

وی با تقسیم تاریخ ایران و مشهد به دوران پیش و پس از اسلام، ادامه داد: از ۲۷۰۰ سال پیش، در دوران پیش از اسلام چندین دوران سلطنت داشتیم. حدود ۲۰۰ سال مادها در ایران حاکم بودند، اما بیشتر در غرب ایران حکومت کردند. هگمتانه اولین پایتخت ایران بود که اولین دودمان سلطنتی با مادها در این شهر تشکیل شد اما به عنوان امپراطور یک سرزمین وسیع حکومت نکردند. در ادامه و از ۲۵۰۰ سال پیش که کوروش هخامنشیان را تشکیل داد، ایران صاحب یک شاهنشاهی شد و بعد از هخامنشیان هم یکی از حکومت‌هایی که در ایران روی کار آمد، اشکانیان بود که هرچند سال‌های طولانی بر تمام ایران حکومت کرد اما سرزمینی وسیع مانند هخامنشیان در اختیار نداشت. سپس حکومت ساسانیان بر سر کار آمد و مجددا توانست یک امپراطوری وسیع در ایران تشکیل دهد. یعنی پیش از اسلام ۲ امپراطوری بزرگ داشتیم؛ یکی هخامنشیان و دیگری ساسانیان.

این استاد دانشگاه آزاد اسلامی مشهد افزود: حدود ۱۴۰۰ سال پیش، پس از فتح ایران توسط عرب‌ها، ایران مدت‌ها به دست اعراب افتاد. در ابتدا خلفای راشدین و سپس در دوران زوال عباسیان خاندان­‌هایی از تبار ایران به نام صفاریان، طاهریان و سامانیان برخاستند. بعد از آن هم دودمان‌های ترکی مانند غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان که فارسی‌زبان شدند، به حکومت رسیدند تا اینکه مغولان آمدند. در این میان تنها امپراطوری گسترده پس از اسلام، امپراطوری سلجوقی بود. پس از سلجوقیان و خوارزمشاهیان، بقایای مغولان مثل ایلخانیان حکومت‌های کوچک و پراکنده‌ای تشکیل دادند که هر کدام فقط بر بخشی از ایران حکومت داشت تا اینکه نادرشاه کشور را یکپارچه کرد و دومین امپراطوری پس از اسلام را تشکیل داد.

مدیر شانه‌­چی با اشاره به اینکه در دوره پیش از اسلام ۲ امپراطوری و پس از اسلام هم ۲ امپراطوری داشتیم، اظهار کرد: مشهد تنها در یک امپراطوری پس از اسلام و آن هم امپراطوری نادر پایتخت شد. دقیقا از همین جهت مشهد نسبت به شهرهای دیگری که به پایتختی برگزیده شدند، دارای اهمیتی خاص و متمایز است. شهرهایی مثل تبریز، قزوین، اصفهان، شیراز و تهران هیچکدام اهمیت و جایگاه مشهد را نداشت چون مشهد پایتخت یک امپراطوری وسیع آن هم چند برابر ایران کنونی بود. در آن زمان نادر موفق شد ازبکان، روس‌ها، عثمانی‌ها و دیگر اقوام را بیرون و حتی هند را تصرف کند. به این ترتیب مشهد پایتخت یک امپراطوری عظیم شد که از آن به عنوان ناپلئون شرق یا آسیا یاد می‌کنند.

چرا مشهد نگین سلطنت نادر شد؟

وی با اشاره به عوامل درخشش مشهد و انتخاب آن به پایتختی ایران در دوران افشاریه، اظهار کرد: معمولا هر کسی که به حکومت می‌رسید و تشکیل سلطنت می‌داد، از شهر و منطقه خودش شروع می‌کرد، مناطق دیگر را می‌گرفت و نهایتا زمانی که کل کشور را تصرف و اعلام پادشاهی یا سلطنت کرد، بیشتر تمایل داشت همان دیاری را که خود از آن برخاسته را به عنوان پایتخت انتخاب کند؛ مگر اینکه آن شهر از مرکز ایران دور و در حاشیه باشد.

این کارشناس فرهنگ و تاریخ ایران ادامه داد: مثلا در دوره صفویه، شاه اسماعیل اولین پادشاه از اهالی آذربایجان بود و به همین دلیل این منطقه را به پایتختی انتخاب کرد اما بعدها که صفویه باقی سرزمین‌های ایران را هم گرفتند و به مرکز رسیدند، شاه طهماسب پایتخت را به قسمت‌های مرکزی یعنی قزوین منتقل کرد و پس از گرفتن کل ایران که اصفهان در مرکزیت قرار گرفت، شاه عباس پایتخت را به اصفهان منتقل کرد. به همین ترتیب چون نادرشاه خودش از خراسان بود، مشهد را به عنوان پایتخت کل ایران انتخاب کرد چراکه مشهد هم شهری بزرگ، دارای مرکزیت و سابقه و موقعیت خاص سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بود و هم خود نادر در آن نفوذ و اعتبار زیادی داشت.

مشهد در اوج شکوه و اقتدار

مدیرشانه­‌چی در خصوص شیوه مملکت­‌داری نادرشاه افشار آن هم با مرکزیت مشهد عنوان کرد: دوره افشاریه مانند سایر خاندان‌ها، پادشاه در پایتخت حضور داشت و برای ایالت‌­های دور و نزدیک کشور افرادی را انتخاب و به سراسر کشور روانه می­‌کرد تا ضمن رفع احتیاجات لازم، چشم و گوش شاه در آن ایالت باشند. این افراد می­‌توانستند از افراد نزدیک و اقوام نادر باشند و گاهی هم از مردم همان شهر انتخاب می­‌شدند.

وی اضافه کرد: این افراد باید از چند ویژگی مهم برخوردار می­‌بودند؛ اولا دارای صلاحیت و شایستگی لازم یک حاکم باشند و ثانیا ضمن دارا بودن محبوبیت و نفوذ، نسبت به خاندان سلطنتی هم وفادار باشند. این افراد پس از انتخاب شدن اختیاراتی به دست می­‌آوردند؛ مثلا در ایالات به نام پادشاه خطبه می‌خواندند، سکه می­‌زدند، مالیات می­‌گرفتند و هر گاه پادشاه درخواست نیرو برای جنگ می‌کرد، سربازان خود را می‌­فرستادند.

این استاد دانشگاه با اشاره به وسعت کشور در زمان حکومت نادر ادامه داد: با این شیوه هم از سمت مرکز خدماتی به ایالت‌ها داده می‌شد و هم راه‌ها، کاروانسراها و… ساخته شدند. آن زمان ایران شامل کشورهای آسیای میانه، افغانستان، پاکستان، عراق، جمهوری‌های قفقاز، آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و حتی بخش‌هایی از جنوب خلیج فارس مثل عمان می‌شد.  

مدیرشانه­‌چی در خصوص خدمات نادرشاه افشار به مشهد بیان کرد: مشهد یک شهری با سابقه طولانی است. خیلی از شهرها مانند هگمتانه به عنوان شهر کهن شناخته می‌شوند و حتی مثل مشهد پایتخت بوده­‌اند اما اکنون از بین رفته و در کنار بقایای آن شهری به همان نام یا اسم دیگری ساخته شده است. در صورتی که مشهد حدود ۱۰۰۰ سال از قرن هشت و دوران تیموریان سابقه پیوسته دارد.

نادرشاه توجه بسیاری به آبادانی و عمران شهرها و به ویژه پایتخت امپراطوری خود، مشهد داشت. ارادت خاص وی به امام رضا(ع) باعث شد که او برای تعمیر و گسترش بناهاهای حرم کوشش بسیاری کند. ساخت گنبد طلا و سقاخانه مشهور به اسماعیل طلایی در حرم مطهر از مهم­ترین خدمات او در مسیر خدمت به امام رضا است. اما در این میان نمی­‌توان از دیگر خدماتی که نادر برای آبادانی پایتخت خود داشت، چشم پوشید.

وی با اشاره به اینکه نادر هم بناهای گذشته را توسعه داد و هم خود بناهای جدیدی به پا کرد، افزود: در ابتدا شهر مشهد روستایی بیش نبود که کم‌کم رشد کرد اما بعد از اینکه نادرشاه مشهد را به عنوان پایتخت تعیین کرد، این شهر به بزرگترین شهر کشور تبدیل و دارای اهمیت شد، بر جمعیت آن افزوده شد و اصناف و اکناف و هر کس سمت و مسئولیتی می‌گرفت، از هر گوشه و کنار به پایتخت سرازیر می‌شد. در نتیجه مشهد با پایتخت شدن اهمیتی مضاعف پیدا کرد و بسیار توسعه یافت.

این کارشناس فرهنگ و تاریخ ایران با بیان اینکه این مقطع زمانی، نقطه آغاز عمران و آبادانی مشهد بود، گفت: در این دوره بسیاری از بناها ساخته شد. مثلا یکی از گلدسته‌های اصلی حرم در دوران نادر ساخته شد و در کنار گلدسته دیگر قرار گرفت. همینطور ارگ به معنای برکت سلطنت و به عنوان جایی که پادشاه و تشکیلات اداری مملکت در آنجا است، در این شهر بنا شد. از سویی دیگر مشهد پس از پایتخت شدن صاحب چندین دروازه شد تا در برابر حملات بیگانگان محفوظ باشد.

خدمات نادر به مشهد باعث شد این شهر به اوج شکوفایی برسد اما با فوت این شاه خراسانی، وضعیت مشهد دگرگون شد. در این رابطه باید اذعان کرد نادرشاه با تمام ویژگی­‌های مثبت و خدماتی که بر جای گذاشت، هیچ گاه نتوانست جانشین مناسبی برای فرمانروایی بر سرزمین گسترده ایران‌زمین انتخاب کند، زیرا نادر اسیر وسواس و حساسیت­‌هایی شد که در نتیجه آن تمام افراد دور و برش را از خود راند و از بین برد. قرار گرفتن در جایگاه قدرت این شاه را مدام با این تصور رو به رو ­کرد که قصد افراد برای نزدیکی به او، تصاحب سلطنت با شکوهی است که به آسانی به دست نیاورده و به همین دلیل نادر بسیاری از فرزندانش را کور و برخی را هم کشت. اما در چنین وضعیتی با مرگ نادر چه بر سر ایران و پایتختش آمد؟

مرگ نادر و عبور مشهد از عصر طلایی

مدیر شانه­‌چی با بیان اینکه پس از مرگ نادر مشهد برای چندین سال پایتخت ماند، اظهار کرد: بعد از مرگ نادر بیش از ۲ دهه مشهد پایتختی خود را حفظ کرد اما فرزندان نادر نتوانستند کشور را به درستی اداره کنند و عظمت دوران نادرشاه و اعتبار خاندان افشاری را ادامه دهند. به همین دلیل بسیاری از مناطق افشاریه و جایگاه والای مشهد از بین رفت.

وی ادامه داد: در این زمان رقبا و مدعیان قدرت یکی یکی پیدا شدند. از یک طرف زندی‌ها به رهبری کریم خان زند، از یک طرف قاجارها به رهبری خان‌های قاجار و از طرفی دیگر بقایای سلطنت صفوی که توسط خود نادر از بین رفته بود، درصدد گرفتن بخش‌هایی از کشور برآمدند. به این ترتیب پادشاهان بعد از نادر بر کل ایران سلطنت نکردند و تنها بر خراسان و برخی فقط بر مشهد سلطه داشتند زیرا هر قسمت از کشور را کسی گرفت و حالت ملوک‌الطوایفی ایجاد شد؛ قاجارها در شمال کشور، زندی‌ها در جنوب و سایر مدعیان در مناطق دیگر. تا اینکه کریم خان توانست از فارس قیام کند، بیشتر مناطق را بگیرد، پادشاه ایران شود و شیراز را به پایتختی برگزیند.

با اینکه در دوران افشاریه مشهد نیم‌قرن به عنوان پایتخت ایران خودنمایی کرد اما تنها در دوران نادرشاه بود که به عنوان پایتخت یک امپراطوری بزرگ، عصر طلایی ۱۲ ساله خود را گذراند. اگرچه این شهر بعد از مرگ نادرشاه آن شکوه و عظمتی که به واسطه مردی از دیار خراسان به پا شده بود را از دست داد اما کماکان به عنوان یکی از مهم­ترین و پرجمعیت‌ترین شهرهای کشور محسوب می­‌شود و زیر سایه امام رضا(ع) به عنوان پایتخت معنوی کشور شهرتی جهانی یافته است.  

انتهای پیام