معماری بنای مسجد گوهرشاد از چه شیوه‌ای پیروی می‌کند؟

رجبعلی لباف‌خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص معماری مسجد گوهرشاد اظهار کرد: از ویژگی‌های معماری مسجد گوهرشاد به لحاظ زیبایی‌شناسی تلفیق آجر و کاشی است که امروز نیز شاهد این عنصر تزئینی در مناره‌ها، اسپر و بدنه ایوان‌های این بنا هستیم.

وی اضافه کرد: این پدیده به صورت تلفیق کاشی و سنگ در بنای مسجد گوهرشاد اجرا شده است. همچنین این پدیده ایوان مقصوره و برخی از غرفه‌ها، ازاره‌های مدرسه غیاثیه، خرگرد و آرامگاه ابابکر تایبادی را نیز آراسته‌ است.

کاشی معرق بیشترین نوع کاشی به کار رفته در مسجد گوهرشاد است

این پژوهشگر خراسانی خاطرنشان کرد: بیشترین نوع کاشی به کار رفته در مسجد گوهرشاد کاشی معرق است اما در برخی از کتیبه‌ها و قاب‌ها که بیشتر مربوط به دوره قاجار است، بیشتر از کاشی هفت‌رنگ استفاده شده است. همچنین نقش‌ها و نقش کاشی‌های به کار رفته در تزئینات مسجد بسیار متنوع است. برای مثال لچکی‌های ایوان‌ها، غرفه‌ها، طاق‌نماها و حاشیه‌ها با نقوش اسلیمی و ختایی، درون غرفه‌ها و دیوارهای جانبی ایوان با گره‌های هندسی، کتیبه‌های بنایی و ترکیب کاشی با آجر زینت یافته است.

مطالعه سیر تحول کتیبه‌نگاری در مسجد گوهرشاد

لباف‌خانیکی بیان کرد: از آنجا که از تمام دوره‌ها کتیبه‌هایی در این مسجد بر جای مانده، می‌توان سیر تحول کتیبه‌نگاری به خصوص خط ثلث را در مسجد گوهرشاد مطالعه کرد. مسجد گوهرشاد یک نوبت در عصر شاه عباس به دلیل فرسودگی و خرابی ناشی از حمله ازبک‌ها تعمیر و بار دیگر جهت رفع خرابی‌ها بر اثر زلزله‌ سال ۱۰۸۴ هجری قمری مرمت شد. بر اثر آن زلزله نیمی از مسجد گوهرشاد خراب و گنبد نیز منهدم شده بود که به دستور شاه سلیمان توسط یک بنای اصفهانی به نام شجاع مرمت و بازسازی شد.

وی با اشاره به مرمت‌های دوره قاجار تصریح کرد: به استناد چند کتیبه در دوره قاجار نیز مرمت‌هایی در مسجد صورت گرفته که ظاهرا بازسازی مناره‌های مسجد در سال ۱۲۷۲ هجری قمری از جمله مهم‌ترین این مرمت‌ها بوده است. در سال ۱۳۳۰ هجری قمری قزاق‌های روس حرم مطهر به توپ بستند که طی آن به مسجد گوهرشاد نیز آسیب وارد شد.

این باستان‌شناس خراسانی اضافه کرد: در دوران معاصر نیز بین سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۳ شمسی یک دوره تعمیرات اساسی در مسجد انجام شد که مهم‌ترین آن‌ بازسازی‌های بخشی از ایوان مقصوره و گنبد بوده است. همچنین در همین دوره گنبد با ابتکار یک معمار به نام عباس آفریده به طور کامل با بتن تجدید بنا شد و در سال ۱۳۵۱ کار تعمیرات گنبد و مسجد گوهرشاد به پایان رسید. نمای کنونی که در حال حاضر از گنبد مسجد مشاهد می‌شود بر فراز حاص همان تجدید بناست.

لباف‌خانیکی ابراز کرد: شیوه معماری مسجد گوهرشاد آذری است. در این سبک فاصله دوپوش گنبد از یکدیگر زیاد است. به عنوان مثال گنبدها در آرامگاه تیمور در سمرقند یا آرامگاه گوهرشاد در هرات و بسیاری از بناهای دیگر که به سبک آذری ساخته شده‌ است. این گنبدها بسیار بلند است اما  در مسجد گوهرشاد اتفاق ناخواسته‌ای رخ داده که معمار مجبور شده سنت‌شکنی کند و گنبد مسجد را نسبت به ابعاد عظیم مسجد و ایوان مقصوره کوتاه بگیرد.

وی تصریح کرد: این سنت‌شکنی به این دلیل بوده که اگر قرار بود گنبد را متناسب با ابعاد مسجد خیلی بلند اجرا کنند، از گنبد حرم مطهر بالاتر می‌رفت؛ آن زمان ارتفاع گنبد حرم مطهر فقط ۱۷ متر بود. با تمام تلاشی که قوام‌الدین شیرازی انجام داد، باز هم نتوانست گنبدی کوتاه تر از ۳۹ متر برای مسجد گوهرشاد بسازد.

لباف خانیکی یادآور شد: بنابراین مسجد گوهرشاد که در واقع به دلیل تبرک در کنار حرم مطهر ساخته شد بود، ارتفاعی پیدا کرد که گنبد حرم امام رضا(ع) را تحت تاثیر قرار می‌داد و به همین دلیل معماری گنبد حرم مطهر را از سبک رازی به سبک آذری تغییر دادند.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: بر همین اساس معماران سعی کردند در این سبک بر فراز ساقه گنبدی حرم یک ساقه بلند به ارتفاع ۱۲ متر ایجاد کنند که با گنبد مسجد گوهرشاد برابری کند؛ اگر چه هنوز هم گنبد حرم امام رضا(ع) حدود ۲ متر کوتاه‌تر از گنبد مسجد گوهرشاد است اما وقتی از دور نگاه می‌کنیم هر ۲ گنبد را به موازات یکدیگر می‌بینیم.

انتهای پیام