یوز ایرانی | معرفی زیستگاه و علت انقراض یوزپلنگ آسیایی

یوزپلنگ آسیایی یکی از کمیاب‌ترین گربه‌سانان جهان است که زمانی سراسر آسیای غربی و میانه زیستگاه او بود؛ اکنون بیش از دو دهه است که وضعیت خوبی ندارد و به‌دلیل عوامل مختلف انسانی و زیست‌محیطی، در معرض خطر جدی انقراض قرار گرفته است. کشور ایران آخرین پناهگاه آن در دنیا محسوب می‌شود، به همین دلیل یوزپلنگ آسیایی، به یوزپلنگ ایرانی نیز شهرت دارد. 

سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌عنوان مسئول حفاظت از گونه‌های وحشی، در تلاش برای حفظ یوز ایرانی است و از سال ۱۳۹۰ برنامه‌ حفاظتی‌ خود را برای‌ نگهداری‌ نسل‌ این‌گونه ارزشمند آغاز کرده است. در حال حاضر، تصویر یوز ایرانی به‌عنوان نماد تیم ملی فوتبال ایران روی لباس بازیکنان نقش بسته است. با کجارو همراه شوید تا درباره یوزپلنگ ایرانی بیشتر بدانیم.

هرآنچه باید درباره یوزپلنگ ایرانی بدانید:

معرفی یوز ایرانی

• نام فارسی: یوز آسیایی (یوزپلنگ)
• نام علمی: Acinonyx jubatus venaticus
• نام انگلیسی: Asian Cheetah
• نام‌های محلی: طبس؛ خاصه پلنگ، زرده پلنگ | سیستان و بلوچستان؛ تازی پلنگ

_{منبع عکس: earthtouchnews.com}

واژه «یوزپلنگ» یکی از واژه‌های اصیل پارسی میانه است که از ترکیب دو کلمه «یوز» و «پلنگ» تشکیل شده است. واژه «یوز» بن مضارع مصدر «یوزیدن» به‌معنای جَستن، جهیدن و طلب کردن است؛ بنابراین یوزپلنگ به‌معنای پلنگی است که به‌دنبال شکار خود می‌رود و آن را با جستن و دنبال کردن به‌دست می‌آورد. ایرانیان باستان کلمه «یوز» را به‌عنوان نام این جاندار به‌کار می‌بردند و کمتر از کلمه «یوزپلنگ» برای آن استفاده می‌کردند. همچنین به توله این جانور «هوبر» گفته می‌شد. 

یوز آسیایی یا ایرانی زیرگونه‌ای در معرض  انقراض است که در حال حاضر، به نماد ملی ایران تبدیل شده است

به‌طور کلی، چهار زیرگونه از یوزپلنگ در جهان وجود دارد که تمامی آن‌ها به غیر از یوز ایرانی در کشورهای مختلفی از قاره آفریقا یافت می‌شوند. تخقیقات نشان می‌دهد که یوزهای آسیایی نیز سالیان گذشته در قاره آفریقا زندگی می‌کردند تا اینکه حدود ۳۰ تا ۷۰ هزار سال پیش به‌سمت شرق و آسیا مهاجرت کردند. یوز آسیایی سالیان نه چندان دور به غیر از ایران، پراکندگی وسیعی از شمال آفریقا و عربستان تا هندوستان و ترکمنستان داشته است.

با منقرض شدن یوزپلنگ آسیایی در کشورهای آسیایی و آفریقا، این پستاندار به یکی از حیوانات در حال انقراض تبدیل شد که آخرین نمونه‌های آن در ایران یافت می‌شوند. با توجه به تحقیقات جدید، از این زیرگونه در ایران در حالت خوش‌بینانه کمتر از ۱۵ قلاده وجود دارد و متاسفانه اکنون در رده‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت در رده «شدیدا در خطر انقراض» قرار دارد.

مشخصات ظاهری یوز ایرانی

_{منبع عکس: english.alaraby.co.uk}

بدن یوز ایرانی پوشیده از موهای نخودی و زرد کم‌رنگ با خال‌های کوچک سیاه و توپر است. موی کوتاه و یال تیره روی سر و گردن نیز از دیگر خصوصیات منحصربه‌فرد یوزپلنگ ایرانی محسوب می‌شود. جالب است که یوز ایرانی، به‌عنوان تنها نژاد یال‌دار شناخته می‌شود. دو خط سیاه رنگ از گوشه چشمان تا دهان مانند خط اشکی امتداد یافته است که به «خط اشک» شهرت دارد. این خطوط در گونه آسیایی، ضخامت بیشتری از گونه آفریقایی آن دارد.

از دیگر ویژگی‌های ظاهری یوز ایرانی می‌توان به سر کوچک، دست و پای بلند و کشیده، کمر باریک، سینه بزرگ، دم بلند و کلفت و گوش‌های کوچک و گرد اشاره کرد. همچنین در قسمت نوک دم، نوارهای مشکی مشاهده می‌شود. این پستاندار جثه‌ای کشیده دارد، طول سر و بدن آن به ۱۱۰ تا ۱۳۰ سانتی‌متر و طول دم آن به ۶۰ تا ۸۰ سانتی‌متر می‌رسد که جانور را در سرعت و تعادل یاری می‌کند. بدن آن ۶۰ تا ۸۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد. 

جنس نر این جانور، اندامی بزرگ‌تر از جنس ماده دارد و وزن آن بین ۳۵ تا ۵۵ کیلوگرم متغیر است در حالی که جنس ماده وزنی بین ۲۰ تا ۴۰ کیلوگرم دارد. پنجه‌های آزاد با ناخن‌های غیرقابل جمع شدن، یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های یوزپلنگ از سایر گربه‌سانان است. ساختار بدن یوز ایرانی به‌گونه‌ای است که امکان دویدن با سرعتی بیش از ۱۰۰ کیلومتر در ساعت را به او می‌دهد؛ به همین دلیل لقب سریع‌ترین پستاندار خشکی در جهان را دارد.

دلیل انقراض یوز ایرانی چیست؟

_{منبع عکس: hamshahrionline.ir}

با توجه به تحقیقات انجام شده، در اواخر دهه ۸۰ حدود ۱۰۰ قلاده یوزپلنگ ایرانی در کشور وجود داشت و امروزه وجود کمتر از ۱۵ قلاده از این‌گونه در ایران تحمین زده می‌شود؛ این آمار به‌ وسیله دوربین‌های تله‌ای به‌کار رفته در زیستگاه این جانداران و شمارش کارشناسان به‌دست آمده است. بیشترین تلفات یوزپلنگ‌ها در ایران بین سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۲ اتفاق افتاده است و متاسفانه در سال ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ تنها دو قلاده یوزپلنگ نر در منطقه حفاطت‌شده بافق زنده مانده بود.

به گفته کارشناسان، عدم جفت‌گیری یوز ایرانی در شرایط اسارت، احتمال بالای مرگ توله‌ها و نرسیدن به سن زادآوری، تمایل به مهاجرت و پیمودن مسافت‌های طولانی، از عواملی است که محافظت از آن‌ها را بسیار سخت می‌کند. برخی از عوامل انسانی نیز سبب کاهش محسوس جمعیت یوز ایرانی شده است که موارد زیر از جمله آن‌ها است:

تخریب زیستگاه

یکی از عوامل انقراض یوزپلنگ تخریب زیستگاه این حیوانات است و با این روند حتی اگر جمعیت یوز احیا شود، دیگر زیستگاهی وجود ندارد که بخواهد یوزپلنگ در آن منطقه ادامه حیات دهد. مجوز احداث معادن آهن، مس و زغال‌سنگ در زیستگاه آن‌ها از عوامل انقراض این جاندار محسوب می‌شود. تجمع انسان‌ها، ماشین‌آلات، آلودگی صوتی و جاده‌کشی به‌منظور بهره‌برداری از معدن، باعث می‌شود تا حیوانات، به‌ویژه جانداران غیر اجتماعی مانند یوزپلنگ‌ها از زیستگاه خود رانده شوند.

استفاده از تله و طعمه مسموم

استفاده از تله و طعمه مسموم از دیگر عوامل انقراض یوز ایرانی هستند. در ۹ شهریور ۱۳۷۳ یوزپلنگی ماده به‌همراه سه توله‌اش برای خوردن آب به نزدیکی شهر بافق آمده بودند که توسط چند فرد غیربومی با چوب و سنگ مورد حمله قرار گرفتند. متاسفانه در این ماجرا دو توله یوز جان خود را از دست دادند.

شکار غیر مجاز

شکار غیر مجاز از اصلی‌ترین دلایل انقراض یوز ایرانی است. برخی افراد سودجو اقدام به شکار غیر قانونی یوز ایرانی می‌کنند و متاسفانه تصاویر زیادی از شکار این حیوان در معرض انقراض توسط شکارچیان در فضای مجازی به چشم می خورد.

تصادفات جاده‌ای

با وجود اینکه تمام یوزهای ایرانی در مناطق حفاظت شده زندگی می‌کنند، ۷۰ درصد از آمار مرگ و میرشان مربوط به تصادفات جاده‌ای است. در دهه اخیر در ایران، یوزپلنگ‌های زیادی توسط عوامل انسانی مختلف از دنیا رفته‌اند که اکثر آن‌ها بر اثر تصادفات جاده‌ای جان خود را از دست داده‌اند. آخرین تصادف در تاریخ ۱۵ مرداد ۱۴۰۱ رخ داد که در جریان آن یک قلاده یوزپلنگ ماده بر اثر آن در محور عباس آباد-میامی کشته شد، این نهمین یوز طی یک دهه اخیر بود که بر اثر تصادف در این منطقه جان خود را از دست داد.

پلنگ، گرگ و سگ‌های گله و ولگرد

یکی دیگر از دلایل انقراض یوز ایرانی پلنگ، گرگ و سگ‌های گله و ولگردی هستند که به یوزها و توله‌هایشان حمله می‌کنند. در تابستان سال ۱۳۸۶ یک یوزپلنگ در منطقه بافق یزد به‌علت کمبود طعمه‌های خود، در زیستگاه کوهستانی خود یک رأس بز وحشی را شکار می‌کند و هنگام خوردن آن مورد حمله پلنگ قرار می‌گیرد. به‌علت وجود سنگ‌های بزرگ، این یوز نمی‌تواند بیشتر از ۱۰ متر فرار کند و پس از درگیری کوتاه کشته می‌شود.

زیستگاه یوز ایرانی

_{منبع عکس: eurekalert.org}

از دهه ۷۰ میلادی، ایران به‌عنوان تنها زیستگاه یوزپلنگ آسیایی معرفی شد. زیستگاه اصلی این یوز مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی کویر مرکزی ایران، به‌خصوص استان‌های یزد، سمنان، اصفهان، کرمان و خراسان است؛ به‌طور عمده، در سرزمین‌های باز و علفزارهای واقع در مناطق‌ استپی‌، بیابانی‌ و نیمه‌بیابانی زندگی می‌کند و به‌ندرت در دشت‌ها دیده می‌شود.

امروزه به‌طور کاملا محسوسی تعداد گزارش‌های رسیده از این نواحی در مورد مشاهده یوز ایرانی کاهش یافته و تنها در مناطق حفاظت‌شده بیابانی و دورافتاده ایران از جمله پارک ملی کویر، خارتوران، نای‌بندان، دره انجیر، راور، عباس‌آباد، میاندشت و خوش ییلاق یافت می‌شود. 

وضعیت آخرین یوز ایرانی در ایران

_{منبع عکس: khabarfoori.com}

از سال ۱۳۸۰ تاکنون، حداقل ۷۵ یوزپلنگ در مناطق مختلف ایران به دنیا آمده‌اند. در ۱۱ اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۱، ماده پلنگ ایرانی به نام «ایران» در اسارت سایت توران به روش سزارین سه توله به دنیا آورد؛ اما بعد از به دنیا آمدن توله‌ها، مادر آن‌ها را نپذیرفت و کارشناسان مجبور به تغذیه دستی آن‌ها شدند. متاسفانه بعد از سه روز، در ۱۴ اردیبهشت، یکی از توله‌ها که به گفته مسئولان سازمان محیط زیست ناهنجاری مادرزادی ریه داشت، تلف شد. دومین توله یوز هم ۲۸ اردیبهشت ماه تلف شد. توله سوم فعلا حال جسمانی خوبی دارد و در حال حاضر، در پارک پردیسان و تحت شرایط ویژه نگهداری می‌شود.

از سه توله یوز به دنیا آمده توسط «ایران»، تنها «پیروز» زنده مانده است که اکنون سه ماه دارد

به پیشنهاد معاونت محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی، نامگذاری سومین توله یوز ایرانی مورد بحث و بررسی قرار گرفت و پس از جمع‌بندی نام «پیروز» برای این یوزپلنگ انتخاب شد. با توجه به اهمیت حفظ حیات و نسل این‌گونه ارزشمند و نبود تجربه کافی در کشور در زمینه دستی بزرگ کردن توله یوزها، سازمان حفاظت محیط زیست از یک دامپزشک متخصص یوزها از آفریقا دعوت کرد تا برای معاینه ایران و پیروز به ایران بیاید.

چهارم خرداد دکتر «پیتر کالدول» از مرکز نگهداری یوزهای آفریقایی، با سفری پنج روزه به ایران مادر و توله را تحت معاینه قرار داد. بعد از آن با انجام مراقبت‌های ویژه، پیروز در شرایط بهتر قرار گرفت و اکنون روزهای خوبی را سپری می‌کند. او اکنون سه ماه دارد و روز به روز در حال رشد و افزایش جست‌و‌خیز است؛ اما نباید فراموش کرد که نقص سیستم ایمنی خطر بزرگی برای او محسوب می‌شود. کالدول همچنین پس از معاینه و سونوگرافی «ایران» اعلام کرد که وضعیت خوبی دارد و می‌تواند دوباره باردار شود.

تغذیه و طعمه یوز ایرانی در ایران

_{منبع عکس: didarnews.ir}

پستاندارانی از جمله قوچ و میش اصلی‌ترین طعمه یوز ایرانی هستند و پس از آن، کل، بز، جبیر، آهو، خرگوش وحشی و پرندگان مهم‌ترین طعمه‌های این حیوان گوشتخوار را تشکیل می‌دهند. جالب است که شواهدی از شکار شغال و روباه نیز در یوزپلنگ‌ها مشاهده می‌شود. در پارک ملی کویر و منطقه حفاظت شده بافق، در فصل تابستان یوزها کل و بزهایی که برای چرا و نوشیدن آب به مناطق کم شیب می‌آیند را شکار می‌کنند. 

مراتع موردنیاز آهو و گوزن به‌دلیل چرای بی‌اندازه دام‌ها از بین رفته و سبب کاهش این جانوران شده است. این موضوع باعث شده تا یوزپلنگ‌ها برای تامین غذای خود، به گله‌ها حمله کنند؛ اما این اتفاق به‌ندرت می‌افتد؛ چون از جوامع انسانی دوری می‌کنند و تاکنون گزارشی مبنی بر حمله یوز به انسان نیز دریافت نشده است.

تغییر زیستگاه یوزهای ایرانی به مناطق کوهستانی، تغذیه و شیوه شکار آن‌ها را نیز تحت‌تاثیر قرار داده است؛ به‌طوری که یوزپلنگ‌ها دیگر شکار را تعقیب نمی‌کنند، بلکه از شیوه کمین در آبشخورها برای حمله به طعمه بهره می‌برد. علاوه بر این، گزارش‌هایی از تغذیه یوزپلنگ از گیاهان و میوه‌های وحشی نیز وجود دارد.

رفتار و عادات یوز ایرانی

_{منبع عکس: yjc.news}

یوزپلنگ‌ها به‌طور عمده صبح‌ها و عصرها فعالیت می‌کنند؛ اما با توجه به تحقیقاتی که به‌تازگی صورت گرفته، مشاهده شده که یوزها در شب‌ها به‌ویژه شب‌های مهتابی نیز به فعالیت دارند؛ آن‌ها گربه‌سانانی اجتماعی محسوب می‌شوند. یوز ایرانی بینایی بسیار قوی‌ای دارد و از فاصله حدود دو کیلومتری می‌تواند تکان خوردن دم یک آهو را تشخیص دهد.

یوز سریع‌ترین دونده و شکارچی‌ جهان است و می‌تواند با سرعتی‌ معادل‌ ‌۱۱۰‌ کیلومتر بر ساعت‌ بدوند

برخلاف اکثر گربه‌سانان، یوزها بر سر راه طعمه کمین نمی‌کند. معمولا طعمه را به‌وسیله چشم پیدا می‌کند و پس از انتخاب طعمه، که معمولا‌ ضعیف‌ترین حیوان یک گله است، به‌طور خمیده و از پشت موانع به او نزدیک می‌شود. اگر طعمه مشکوک شود، مدت زیادی بی‌حرکت می‌ماند و موقعی که به فاصله بین ۲۰ تا ۱۰۰ متری برسد با سرعتی بیش از ۸۰ کیلومتر و با گام‌هایی به طول هفت متر به‌ طرف طعمه می‌دوند. با همین سرعت قادر است تا حدود ۵۰۰ متر شکار خود را تعقیب کند. 

پینه‌های سفت کف پا و ناخن‌های بلندش، قابلیت چرخش ناگهانی و توقف سریع را به این حیوان می‌دهند. یوز پس از رسیدن به طعمه با ضربه دست و فرو کردن ناخن‌های بلند و تیز خود در بدن طعمه او را به زمین می‌زند و سپس با فشردن گلوی طعمه‌ با دندان‌هایش آن را خفه می‌کند. در برخی موارد حیوانات شکاری دیگر نظیر سگ، پلنگ و کفتار به او حمله کرده و طعمه‌اش را تصاحب می‌کنند.

_{منبع عکس: starsfun.ir}

یوز ایرانی سریع‌ترین دونده و شکارچی‌ جهان است. آن‌ها قادرند با سرعتی‌ معادل‌ ‌۱۱۰‌ کیلومتر بر ساعت‌ بدوند و سرعتشان در مدت سه ثانیه به ۱۱۰ کیلومتر در ساعت می‌رسد. قلب، کبد و غده‌های فوق کلیوی بزرگ آن به حرکات سریع بدن به‌خوبی کمک می‌کند. ستون مهره‌های منعطف برای پاهای عقب مانند فنر عمل می‌کند. سوراخ‌های بینی گشاد به تنفس حجم زیاد هوا کمک می‌کنند. ظرفیت‌ بالای‌ ریه، ‌بدنی‌ عضلانی‌ و باریک‌ همگی از این حیوان دونده‌ای بی‌مانند ساخته است.

یوزها قلمروی خود را دارند و محدوده آن را به‌وسیله ادرار مشخص می‌کنند. گفته می‌شود که یوز ایرانی در مقایسه با یوز آفریقایی محدوده بزرگ‌تری برای زندگی دارد و معمولا مسافت زیادی را برای یافتن غذا طی می‌کند؛ به طوری‌که دو نر در استان یزد که با ردیاب‌های رادیویی زیر نظر بودند مسافتی در حدود ۱,۷۰۰ کیلومتر مربع را در مدت پنج ماه پیمودند.

طول عمر یوز ایرانی

یوز ایرانی به‌ندرت بیش از ۱۰ سال عمر می‌کند؛ اما یوزپلنگی به نام جنگال در منطقه نایبندان ۱۴ سال عمر کرد. جنگال به‌عنوان مسن‌ترین یوزپلنگ در دنیا شناخته شده است. کارشناسان معتقد هستند که این پستاندار می‌تواند در اسات تا ۲۱ سال عمر کند. یوز ایرانی شکارچی طبیعی ندارد؛ اما امکان دارد بر سر تصاحب طعمه توسط پلنگ یا کفتار مورد حمله قرار گیرد.

تولید مثل یوز ایرانی

_{منبع عکس: borna.news}

یوز ایرانی در حدود ‌۲۰‌ ماهگی‌ به بلوغی جنسی‌ می‌رسد. ‌در تمامی فصول سال قادر به زادآوری است؛ اما اصلی‌ترین زمان جفتگیری آن از زمستان شروع می‌شود و تا اوایل بهار ادامه دارد. در فصل‌ جفت‌گیری‌ هر یوز نر برای‌ خود قلمرو انتخاب‌ می‌کند و درگیری‌هایی میان‌ آن‌ها صورت‌ می‌گیرد؛ در نهایت قوی‌ترین نر با ماده جفت‌گیری می‌کند. مدت زمان بارداری ۹۰ تا ۹۸ روز است و پس از آن یک تا چهار توله به دنیا می‌آید. 

هریک از توله‌ها در هنگام‌ تولد حدود ‌۳۰۰‌ گرم‌ وزن‌ و ‌۳۰‌ سانتی‌متر طول‌ دارند. رنگ‌ آن‌ها خاکستری‌ تیره‌ است‌ و موهای‌ بلندی‌ بر پشتشان‌ دارند. ‌توله‌ها با چشمان بسته متولد می‌شوند و پس از چهار تا ۱۱ روز چشمان خود را باز می‌کنند. آن‌ها تا ۶ ماهگی به مرحله‌ای می‌رسند که می‌توانند از درخت بالا بروند. در حدود یک سالگی بالغ می‌شوند و در حدود ۱۷ تا ۱۸ ماهگی پس از کسب آموزش‌های لازم از جمله شکار و فرار از خطر شکارچیان‌، مستقل شده و در سن دو تا سه سالگی توانایی تولید مثل پیدا می‌کنند.

نرهای جوان معمولا به هم وابسته‌اند و پس از ترک مادر، ممکن است سال‌ها همراه‌ برادران‌ خونی‌ خود زندگی کنند؛ اما ماده‌ها به‌ جز دوران بچه‌داری‌، تنها زندگی‌ می‌کنند. پس از گذشت ۱۷ تا ۲۰ ماه از زایمان امکان جفت‌گیری مجدد برای یوزهای ماده وجود دارد.

از شما همراهان کجارو خواهشمندیم تا نظرهای خود را در ارتباط با یوز ایرانی با ما و سایر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: didarnews.ir}