«وحی بر توفان» احیای رسم کهن واقعه‌خوانی

پژوهش، تصحیح و تدوین متون کهن برای آشنایی نسل‌های جدید خوانندگان فارسی‌زبان با پیشینه فرهنگی و ادبی و همچنین قابلیت‌های زبان فارسی، یکی از حوزه‌های‌ کاری محققان و پژوهشگران فعال در بخش زبان و ادبیات فارسی است که این رویکرد در بخش ادبیات آیینی دستاوردهای مهمی در سال‌های اخیر داشته است؛ ازجمله فعالان این حوزه، امیرحسین مدرس، شاعر، نویسنده و پژوهشگر معاصر است که تازه‌ترین اثر تحقیقی او با عنوان «وحی بر توفان»: اشعار مقبل اصفهانی(آقامحمد شیخاـ قرن دوازدهم هجری) براساس ۱۵نسخه خطی تدوین و تصحیح شده است.

مدرس در مقدمه این اثر درباره جایگاه مقبل اصفهانی در ادبیات آیینی گفته است. مقبل اصفهانی پس از محتشم کاشانی پایه‌گذار شیوه‌ای تازه در مرثیه‌سرایی است که به آن واقعه‌سرایی می‌گویند. اهمیت مقبل در همین کارش است و شاعران بسیاری هم پس از او از شیوه‌اش استقبال کرده و به واقعه‌سرایی پرداخته‌اند. با امیرحسین مدرس، درباره کتاب «وحی‌بر توفان»، جایگاه متون کهن در ادبیات فارسی و لزوم تصحیح و تدوین این آثار گفت‌وگو کرده‌ایم.

در کنار علایق شخصی خود به پژوهش، تصحیح و تدوین متون کهن به‌ویژه در بخش ادبیات آیینی می‌پردازید. در این کار خلأ در زمینه دسترسی به نسخه‌های خطی وجود داشت که دست به این کار بزرگ و پرزحمت زدید؟ 
نسخه‌های خطی، موضوعات گوناگونی دارند و الزاماً تمامی آنها کاربرد عمومی ندارند؛ بنابراین ۲رویکرد در این خصوص وجود دارد؛ یکی اینکه با توجه به نیاز جامعه هدف در هر موضوع، نسخه‌ها بازیابی و تدوین و تصحیح شود و  دو دیگر اینکه به اثری برخورد کنیم و تشخیص بدهیم که جای چنین متن و موضوعی در بین جامعه کتابخوان و علاقه‌مند خالی‌ است یا نکته و زبان خاصی دارد یا شخص و اثری است که اندیشه و بیان ویژه‌ای دارد و خوب است معرفی شود. در این روزگار، ۲گروه دنبال نسخه‌های خطی هستند؛ گروه دانشیان اهل فضل و گروه قاچاقچیان عتیقه! 

جایگاه واقعه‌خوانی در مرثیه‌سرایی‌های امروزی را چگونه می‌بینید و به‌نظر شما، کتاب«وحی بر توفان» تا چه اندازه می‌تواند در ترویج این رویکرد مؤثر باشد؟ 
واقعه‌خوانی چنان‌که رسم قدیم در بین شیعیان شبه‌قاره و ایران بوده، امروزه در مجالس سوگواری ما رایج نیست. مطمئنم غیر از معدود مداحان قدیمی، کسی با «واقعه‌سرایی» و «واقعه‌خوانی» آشنایی ندارد و حتی نامی از آن نیز نشنیده است! همچنین، مرثیه‌سرایان روزگار ما نیز با چنین موضوعی آشنا نبوده‌اند. کتاب وحی بر توفان، ظرفیت احیای این رسم کهن را دارد؛ به شرط آنکه مداحان (به‌ویژه نسل جوان آنان) پیش‌نیاز آشنایی با شعر و اصطلاحات و تعابیر ادبی و خوانش صحیح شعر را داشته باشند. مرثیه‌سرایان نیز اگر اشتیاقی بروز دهند، می‌توانند آثاری تازه‌تر در این قالب بیافرینند.

برای‌ ترویج بیشتر رویکرد واقعه‌خوانی در محافل عزاداری امروزی چه توصیه‌ای دارید؟ 
مطالعه اشعار مقبل اصفهانی به‌عنوان پایه‌گذار واقعه‌سرایی که بخش اعظم آن در همین کتاب گرد آمده است و نیز چنان‌که پیش‌تر گفتم ورود مرثیه‌سرایان به این موضوع که اگر نامی بخواهم بر آن بگذارم، می‌گویم: «احیای واقعه‌سرایی». مداحانی که اهل فضل و مطالعه هستند نیز با خواندن واقعه‌ها در محافل سوگواری اهل‌بیت علیهم‌السلام، نقش مهمی درخصوص‌ ترویج این رسم ارجمند دارند.

با توجه به اینکه کتاب «وحی بر توفان» یک اثر پژوهشی‌ تطبیقی است و بیشتر می‌تواند مخاطبانی از جنس محققان را جذب کند و آنها به‌عنوان منبع تحقیقات خود از این اثر استفاده کنند، آیا برای دسترسی و استفاده عموم از این نوع آثار در محافل کوچک و بزرگ عزاداری در مناسبت‌های مختلف برنامه دیگری دارید؟ 
من‌کاری که در توان داشتم به انجام رساندم و با تمامی وجود امیدوارم مقبول طبع اهل فضل و وجد شود. بقیه‌اش برعهده هر آن که شوق و حال و ایده‌ای درخصوص آنچه گفتید، دارد.

اشعاری که شما در کتاب «وحی بر توفان» انتخاب و تصحیح کرده‌اید در محافل عزاداری به‌ویژه نوحه‌خوانی می‌تواند کاربرد داشته باشد؟ 
اشعاری که در این مجموعه گردآوری و ارائه شده به‌کار نوحه نمی‌آید؛ چون تعریف و کارکرد نوحه متفاوت است. اصل نوحه بر اختصار است و اصل واقعه بر تطویل، اما می‌شود در مجالس عزاداری، مستقلا واقعه‌خوانی را لحاظ کرد. به‌نظرم یکی از بهترین راه‌های جلوگیری از ورود کلام و شعرهای سست و دور از شأن در مجالس، رشد و رواج واقعه‌خوانی است و اشعار ارائه شده در کتاب «وحی بر توفان» نمونه‌هایی موفق از واقعه‌خوانی در ادبیات آیینی است.

در اوضاع فعلی برای تصحیح، تدوین و انتشار نسخه‌های جدید از متون کهن به‌ویژه نسخه‌های خطی چه موانعی وجود دارد و شما چه توصیه‌ای برای هموار شدن راه در این زمینه دارید؟ 
دسترسی به برخی از نسخ خطی موجود در گنجینه‌ها بعضاً دشوار و حتی نشدنی‌ است؛ البته تعدادی از مراکز مهم نگهداری نسخ، امکان جست‌وجو و دریافت فایل‌های تصویری را در درگاه‌های اینترنتی خود فراهم آورده‌اند، اما اکثراً نقص فنی در سامانه دارند. برخی از مراکز، اصلاً پاسخ تلفن و ایمیل را نمی‌دهند. برخی از مراکز، نسخه‌ها را دارند و امساک می‌ورزند. تصویر برخی از صفحات نسخه‌ها وضوح کافی ندارد؛ یعنی که درست تصویربرداری نشده است. به دلایل مشخص، امکان ارتباط با مراکز نگهداری نسخ خطی خارج از کشور و دریافت فایل، بسیار دشوار است؛ البته اینها عمومیت ندارد، اما همین نقایص اندک نیز نباید باشد.

با توجه به رویکرد شما در انتخاب و تصحیح اشعار مقبل اصفهانی در کتاب «وحی بر توفان» که سعی کرده‌اید از بیان ساده استفاده کنید، مخاطبان این اثر را کدام گروه از خوانندگان ادبیات آیینی می‌دانید؟ 
به‌نظرم هرکسی که دوستدار شعر فارسی و شعر مذهبی است، اعم از اینکه دانشگاهی باشد یا نه. البته برای آنان که انس و آشنایی بیشتری با شعر دارند، حظ دیگری دارد، اما در شرح و توضیح اصطلاحات و عبارات، سعی کرده‌ام ساده‌ترین بیان را به‌کار ببرم تا هر کسی با هر سطح دانشی بتواند معنا را دریابد.

و هر نکته‌ای که فکر می‌کنید درباره کتاب «وحی بر توفان» باید گفته شود و در صحبت‌های شما و سؤال‌های من نیامده است.
درخصوص انتشار این‌گونه آثار هر ناشری مشتاق و پذیرا نیست که اگر هم باشد، ناچار از انتشار در شمارگان بسیار محدود است. همچنین میزان حق‌التحقیق یا حق‌التحریر یا حق‌التصحیح یا هر حقی که صدایش کنید(!) برای چنین آثاری، مزاح و مطایبه مطلق است؛ چون مصحح باید رنج یافتن نسخه‌ها را بر خود هموار کند، بابت دریافت تصویر نسخه‌ها پول بدهد، مدت‌ها (بلکه چندسال) وقت و نیرو و چشم و فکر برای استنساخ و مقابله و مراجعه به شمار زیادی از کتب تخصصی مرجع و دانشنامه‌های گوناگون برای شرح متن و اصطلاحات و تعبیراتش و نیز نگارش مقدمه‌ای جامع و تا حد ممکن خالی از خلل بگذارد و در ازای این همه، یوسف رنج او را به ثمن بخس بردارند.

با این احوال و تفاصیل، آیا (دور از جانتان) مصداق این بیت نیستیم که گفت: کار جنون ما به تماشا کشیده است/ یعنی تو هم بیا که تماشای ما کنی…! 

توصیه‌ام این است که هرکس می‌تواند این مشکلات را از سر راه بردارد، بردارد.

۵۸۵۸