هوای کعبه در قاب سینما و تلویزیون

روزنامه شهروند: پرداختن به موضوعات دینی همواره یکی از سوژه‌های پرطرفدار میان اهالی ‏هنر بوده است؛ ‏زاویه‌های سیاسی، اجتماعی و تاریخی زندگی رهبران دینی می‌تواند یکی از بهترین ‏راه‌ها ‏برای معرفی ‏فرهنگ دینی و تبیین معارف دینی در میان انسان‌های معاصر باشد. موضوعی که عموما در سینمای ‏جهان و خصوصا در کارنامه سی ساله سینمای بعد از انقلاب زیاد به چشم می‌خورد.

این گزارش با ‏نگاهی وی‍ژه به ‏معرفی تعدادی از آثار سینما و رسانه ملی با محوریت موضوع حج پرداخته است. فیلم‌ها، ‏سریال‌ها و مستند‌های زیادی در این زمینه ساخته شده که هر سال در ایام حج از شبکه‌های سیما پخش ‏می‌شود. ‎‏ ‏ البته فیلم‌ها و آثار هنری دیگری جز ولایت عشق نیز با محوریت امام‌رضا (ع) در ایران ‏ساخته شده، آثاری که با ‏هدف ‏برجسته‌سازی فرهنگ و تمدن متعالی اسلامی و نشر این فریضه الهی ‏منتشر شده است. ‏

‏ «خانه‌خدا»، نخستین تجربه

‏

«خانه خدا» نام فیلمی مستند است که در دهه ۴٠ در سینمای ایران ساخته شد. فیلمی مستند و تجربی که باعث ‏شد مقابل سینما‌های نمایش‌دهنده صف‌های طولانی از علاقه‌مندان شکل بگیرد‎. ‎‏ خانه خدا فیلمی مستند‎ ‎به ‏کارگردانی ابوالقاسم رضایی ساخته سال ۱۳۴۵ است. متن روایت گوینده فیلم را ابراهیم گلستان نوشته و توسط خود او نیز اجرا شد. جلال مقدم در سفر حج به‌عنوان دستیار کارگردان حضور داشت؛ ولی به ‏دلیل پیچیدگی کار عملا به‌عنوان کارگردان دوم و به نوعی ناظر کیفی کار نقش ایفا کرد.

در تیتراژ فیلم ‏نام ابوالقاسم رضایی به‌عنوان کارگردان قید شده، ولی به دلیل شهرت جلال مقدم در یک اشتباه تاریخی ‏بدون دلیل موجه و هیچ نوع مدرکی از نام جلال مقدم به‌عنوان کارگردان یاد شده است‎. ‎‏ این فیلم درباره ‏مراسم حج و مراحل گوناگون آن است. زائرانی با سنین متفاوت و از نژاد‌ها و کشور‌های مختلف، از راه ‏هوا و خشکی و دریا، به عربستان‌سعودی می‌آیند و مناسک حج را به جا می‌آورند و پس از پایان آن به ‏کشورهایشان بازمی‌گردند. فیلم مستندی نیز به نام درباره خانه خدا توسط احمد ابراهیمی درخصوص ‏این فیلم در سال ۱۳۹۲ ساخته شده است‎. ‎‏ فیلم روایتی مستند و واقع‌گرایانه از نمایش مراحل مختلف ‏مراسم حج، از آماده شدن زائران، از هر نژاد و کشور در سنین مختلف، تا ورود آن‌ها با کشتی و هواپیما ‏به عربستان‌سعودی و خانه خدا و انجام واجبات حج و بازگشت مسلمانان جهان به کشورهایشان بعد از ‏پایان مراسم است‎. ‎

زمین‌آسمانی

زمین آسمانی فیلمی به کارگردانی محمدعلی نجفی و نویسندگی محمدعلی نجفی، محمدرضا شریفی ساخته ‏سال ۱۳۷۳ است. محمدعلی نجفی می‌خواهد فیلمی درباره زندگی حضرت ابراهیم، هاجر و اسماعیل ‏بسازد. داریوش ارجمند را از مشهد برای نقش حضربت ابراهیم دعوت می‌کند. پس از انتخاب یک دانشجو برای ‏نقش حضرت اسماعیل، جست‌وجو برای بازیگر نقش هاجر شروع می‌شود. لیلا خلیلی که فلسفه و ادبیات خوانده و ‏جریان ساخت فیلم را شنیده، به نجفی مراجعه می‌کند و خواهان ایفای نقش هاجر می‌شود.

او که با ‏مادربزرگ سالخورده‌اش زندگی می‌کند، می‌گوید دغدغه هاجر را دارد. جلسات روخوانی بازیگران آغاز ‏می‌شود و نجفی به لیلا تاکید می‌کند که از او یک بازی معمولی نمی‌خواهد. لیلا در آزمایش بازیگری ‏پذیرفته می‌شود و نجفی به گروه می‌گوید که خود را برای سفر حج به مکه آماده کنند. دختر جوانی از ‏وابستگان لیلا به نام نرگس ابراهیمی که به بیماری مرموزی دچار شده از مشهد به تهران و به نزد لیلا و ‏مادربزرگ می‌آید و به کمک لیلا در بیمارستانی بستری می‌شود. لیلا به‌رغم تمرین‌های مداومش، ‏بیشترین اوقاتش را در بیمارستان و در کنار نرگس می‌گذراند. چندی بعد، لیلا همراه با گروه راهی مکه ‏می‌شود. گروه پس از مراسم حج به ایران می‌آید و نخستین صحنه‌های فیلم با حضور لیلا و ارجمند در ‏نقش هاجر و ابراهیم در بیابانی خشک و بی‌آب و علف شروع می‌شود‎. ‎

از رئیس‌جمهور پاداش نگیرید

یکی از مدیران ارشد به صورت کاملا اتفاقی به سفر حج می‌رود و در این سفر اتفاقاتی برایش می‌افتد که ‏ظاهرش خوشایند نیست، اما همه این اتفاقات باعث می‌شود به معنا و مفهومی از سفر حج دست ‏پیدا کند. ‎‏ این خلاصه بخشی از فیلم کمال تبریزی با موضوع حج است. حسن معجونی، آتیلا ‏پسیانی، صابر ابر، رضا بهبودی، بهمن زرین‌پور، آشا محرابی، کمال تبریزی، احمد آقالو ‏و… ازجمله بازیگران این فیلم هستند.

پروانگی

فیلم «پروانگی» ساخته قاسم جعفری و محصول سال ١٣٩٠ است. فیلم همان‌طور که نویسنده‌اش می‌گوید ‏قصد دارد ادای دینی به کسانی، چون جلال آل‌احمد و دکتر علی شریعتی باشد که بعد از سفر حج، زندگی ‏و آثارشان با تحول و دگرگونی اساسی مواجه شد‎. ‎‏ فیلم داستان نویسنده‌ای است که به دعوت دوستش از ‏آمریکا به فرانسه می‌آید، اما به محض ورود به پاریس متوجه می‌شود دوستش مرده و با کتاب نیمه‌تمام او ‏روبه‌رو می‌شود و تصمیم می‌گیرد این کتاب را کامل کند‎. ‎‏، اما داستان کتاب، او را وارد فضایی متفاوت از ‏حال‌وروز خودش می‌کند. ‏

وقتی همه خواب بودند

فیلم «وقتی همه خواب بودند» راوی داستانی معنوی است. این فیلم قصه بی‌بی سلیمه، مامای پیر و ‏محبوب روستای تازه‌آباد است که بالاخره پس از سال‌ها انتظار نوبت سفرش به خانه خدا فرا رسیده، بی‌بی درحال خداحافظی و حلالیت‌طلبی از اهالی ده است که خبر می‌رسد اجازه سفر ندارد‎. ‎‏ ‏‎فیلم با ‏سکانس آغازین امامزاده و گذشته بی‌بی شروع شده و تماشاگر با آرزوی دیرینه او برای حج ‏همراه می‌شود که با ایجاد گره (خبر منع بی‌بی از سفر)، مردم علاقه‌مند به بی‌بی نگران حال او می‌‏شوند و بَدمَن فیلم (مش‌کریم) که نگران است نخستین حاجی ده، بی‌بی باشد، شروع به شیطنت می‌کند. در ‏ادامه، بچه‌ها حضور مؤثرتری پیدا می‌کنند و تصمیم به کمک به بی‌بی می‌گیرند. این فیلم ساخته ‏فریدون حسن‌پور است و گلاب آدینه، محمدرضا فروتن، صادق صفایی، غزل شاکری و نازنین ‏فراهانی‎ ‎در این فیلم به ایفای نقش مشغول هستند. ‏

دیگر آثار

‏

«برادران امیدوار»؛ «مسیر آسمان» به کارگردانی علی عطشانی مستند «حج فقرا»، فیلم‌های کوتاه ‏‏ «زنده شدن» به کارگردانی روح‌الله انصاری، «مسافر قبله» به کارگردانی حامد هوشیاری، «حج تبلور ‏اقتدار اسلامی» ساخته روح‌الله انصاری، «با خدا به هر زبان» از فرامرز معطر، «آهنگ جان» ساخته ‏محمدعلی زارع‌شریفی، «ندای بیرنگی» از مهدی عبادی، «لبیک» از علیرضا سبحانی، «به حج ‏رسیده» از محمد برادران کاظمیان، «کعبه دل» از فاطمه نوروزی، «خانه خدا» ‏ از سیدمجتبی ‏مظلوم‌زاده، «انیمیشن حج» از علی نحوی، «رایحه» از مجتبی قاسمی و «یا رسول‌الله» از سید ‏میرسیاح برخی از فیلم‌های کوتاهی هستند که در رابطه با حج ساخته شده اند. ‎

روایت٣ هنرمند از سفر به سرزمین حجاز

حسام نواب صفوی

سفر به مکه و دیدار خانه معبود سفر خاصی است که با تمامی تجربه‌های دیگر من تفاوت داشت‎. به دلیل ‏این‌که من نقش حضرت اسماعیل که پسر موسس خانه خدا بود را ایفا کردم. این سفر حس و حال به یاد ‏ماندنی برای من داشت. تمامی سفر‌های دیگری که تاکنون تجربه کرده‌ام حس و حال عجیب و شیرین ‏سفر حج را نداشتند و علت عمده تفاوت این سفر را در هدف آن می‌دانم. سفر به مکه هدفی والاتر از ‏سفر‌های دیگر من داشت و آن هدف هم شوق دیدار معبود است که مطمئنا از ویژگی‌های متمایز کننده آن ‏است. این سفر برای من پر از خاطرات شیرین و تکرارنشدنی است و توانست در زندگی شخصی و ‏روحیه من تاثیری مثبت بگذارد و اگر دغدغه‌های کاری به من اجازه بدهند علاقه دارم که خاطره این ‏سفر شیرین را برای خود تکرار کنم. ‏

رضاکیانیان

من یک بار به حج رفتم؛ حج تمتع. از قدیم شنیده بودم که هر کسی که برای بار نخست به حج می‌رود و نگاهش به خانه خدا می‌افتد هر آرزو و دعایی که در دل کند، مستجاب می‌شود. طبیعتا من ‏هم آرزو و خواستی داشتم که دلم می‌خواست نخستین باری که کعبه را دیدم آن را از خدا بخواهم. رسم بر ‏این است که شخصی که می‌خواهد به حج برود از اطرافیان و آشناهایش طلب حلالیت می‌کند تا دینی از ‏کسی روی دوشش نمانده باشد. وقتی در مراسم معمول حلالیت‌گیری داشتم و از همه حلالیت می‌گرفتم، ‏برادر کوچکترم با شیطنت گفت که نخستین باری که خانه خدا را می‌بینی برای من دعا کن! من هم به مکه ‏رفتم و طبق قولی که داده بودم نخستین بار که چشمم به خانه خدا افتاد برای او دعا کردم‎. ‎

نفیسه روشن

مانند خیلی از بازیگرانی که به سفر حج تمتع مشرف شدند، چند‌سال پیش به همراه برخی از بازیگران ‏به مکه رفت و با تبریک عید قربان امسال از خاطرات خود در اینستاگرامش به همراه انتشار تصاویر ‏زیر نوشت‎:‏ این‌جا سرزمین منا هست. جایی تو پنج کیلومتری شرق شهر مکه. منا به معنی تمنا و ‏آرزوست؛ جایی که حضرت آدم به جبرییل گفت آرزویم بهشت است و حضرت ابراهیم آرزو کرد تا ‏اسماعیل قربانی نشه… واسه همین چنین روزی در منا گوسفند قربانی می‌کنند و بعد همه راهی می‌شن ‏واسه رمی جمرات (سنگ به شیطان) که منظور نفس شیطانی آدماست… برای من هرسال این ایام واسم پراز ‏خاطره است.