موسیقی درمانی؛ کاربرد موسیقی در بهبود سلامت جسم و روان

همه می‌دانیم که گوش‌دادن به موسیقی چقدر فایده دارد. زمانی که استرس داریم، شنیدن یک قطعه موسیقی از استاد کیهان کلهر باعث می‌شود که دوباره آرام شویم و لبخند بزنیم. این کار می‌تواند ما را چند دقیقه از زندگی ماشینی دور کند و به‌سمت احساساتمان سوق دهد. همین پیوند با احساسات و ایجاد حس آرامش سبب شده است که روشی به‌نام موسیقی درمانی ابداع شود. در این مقاله، با این روش و انواع آن بیشتر آشنا می‌شوید.

موسیقی درمانی چیست؟

به کاربرد بالینی موسیقی برای رسیدن به اهداف فردی نظیر کاهش استرس، بهبود خلق‌وخو و ابراز وجود موسیقی درمانی گفته می‌شود. این روشِ مبتنی بر شواهد به‌خوبی در جامعه پزشکی مدرن جا افتاده است. درمان با موسیقی به یکی از این روش‌ها انجام می‌شود:

• گوش‌دادن به موسیقی؛
• آوازخواندن؛
• نواختن ساز؛
• آهنگ‌سازی؛
• رقصیدن؛
• بحث درباره موسیقی.

برای انجام‌دادن این کار نیازی به داشتن مهارت یا استعداد موسیقی نیست.

موسیقی درمانی برای اولین بار در سال ۱۹۴۵ میلادی توسط وزارت جنگ ایالات متحده آمریکا به کار گرفته شد. این روش به خدمه نظامی مجروح در بیمارستان‌های ارتش آمریکا کمک می‌کرد تا با درمان حرفه‌ای، آموزش و سرگرمی از نظر جسمی بهبود پیدا کنند.

انواع موسیقی درمانی

درمان با کمک موسیقی ممکن است فرایندی فعال باشد که در آن فرد خودش موسیقی را می‌نوازد یا در خلق آن نقش دارد. گاهی اوقات هم این درمان روشی غیرفعالانه است که شامل گوش‌دادن یا واکنش نشان‌دادن به موسیقی می‌شود. بعضی از درمانگران هم از ترکیب این ۲ روش کمک می‌گیرند. در کل درمان با موسیقی به ۷ روش تقسیم می‌شود.

۱. موسیقی‌درمانی تحلیلی

موسیقی‌درمانی تحلیلی شما را ترغیب می‌کند که با زبان موسیقی و از طریق بداهه خواندن یا بداهه‌نوازی افکار ناخودآگاه خود را بیان کنید. سپس می‌توانید درباره آن فکر کنید و آن را با درمانگر خود در میان بگذارید.

۲. موسیقی‌درمانی به‌سبک بننزون

در این روش برخی از مفاهیم روان‌کاوی با فرایند خلق موسیقی ترکیب می‌شوند. «رونالد بننزون» فردی مشهور در حوزه موسیقی‌درمانی است. روش این درمانگر آرژانتینی به دنبال یافتن «هویت موسیقایی» شما و آواهایی بیرونی است که وضعیت روانی درون شما را توصیف می‌کنند.

۳. موسیقی‌درمانی شناختی‌رفتاری (CBMT)

این روش در واقع درمان شناختی رفتاری یا همان CBT را با موسیقی ترکیب می‌کند. در موسیقی‌درمانی شناختی‌رفتاری از موسیقی برای تقویت بعضی از رفتارها و اصلاح‌کردن برخی دیگر از آنها استفاده می‌شود. این روش هدفمند است نه بداهه و ممکن است گوش‌دادن به موسیقی، رقصیدن، آواز خواندن یا نواختن ساز را شامل شود.

۴. موسیقی‌درمانی اجتماعی

در این سبک، از موسیقی برای ساده‌ترشدن تغییر در سطح جامعه استفاده می‌شود. این روش گروهی است و به مشارکت فعال تمام اعضای گروه نیاز دارد.

۵. درمان به‌روش نوردوف-رابینز

به این شکل از درمان «موسیقی درمانی خلاق» هم می‌گویند. در این روش بیمار سازی (اغلب سنج یا طبل) را می‌نوازد و درمانگر با سازی دیگر او را همراهی می‌کند. بداهه‌نوازی موسیقی را به راهی برای ابراز وجود و بیان احساسات فرد تبدیل می‌کند. بنیاد نوردوف-رابینز که در سال ۱۹۵۸ میلادی تأسیس شد، مبتکر این روش است. این نوع از موسیقی درمانی برای کودکان کاربرد بیشتری دارد و به آنهایی که ناتوانی جسمی یا روانی دارند، کمک می‌کند.

۶. شبیه‌سازی و موسیقی هدایت‌شده (GIM) به‌روش بانی

این شکل از درمان از موسیقی کلاسیک برای تحریک قوه تخیل افراد بهره می‌برد. در این روش، احساسات و خاطرات و تصاویری را توضیح می‌دهید که هنگام گوش‌دادن به موسیقی به سراغتان می‌آیند.

۷. روان‌درمانی آوایی

در این روش از تمرین‌های آوایی مختلف، صداهای طبیعی و تکنیک‌های تنفسی استفاده می‌کنید تا با احساسات و هوس‌های ناگهانی خود ارتباط برقرار کنید. این تمرین‌ها برای برقراری پیوندی عمیق‌تر با خود به کار می‌روند.

تفاوت آوادرمانی و موسیقی‌درمانی

گاهی اوقات این دو روش با هم اشتباه گرفته می‌شوند درحالی‌که با متفاوت‌اند. هریک از این دو سبک اهداف، پروتکل‌ها، ابزارها و ملزومات خاص خود را دارد. تفاوت‌های این دو روش عبارت‌اند از:

• موسیقی‌درمانی رشته‌ای است که به‌تازگی به آن بیشتر توجه شده اما آوادرمانی ریشه در شیوه‌های فرهنگی باستانی در تبت دارد.
• آوادرمانی از ابزارهایی برای رسیدن به فرکانس‌های صوتی خاص بهره می‌برد درحالی‌که موسیقی‌درمانی بر درمان مشکلاتی مثل استرس و درد تمرکز می‌کند.
• اعتبار آموزش‌ها و گواهینامه‌های آوادرمانی به‌اندازه موسیقی‌درمانی نیست.
• موسیقی‌درمانگرها اغلب در بیمارستان‌ها، مراکز ترک اعتیاد یا مراکز درمانی خصوصی کار می‌کنند اما آوادرمانگرها گاهی خدمات خود را به‌عنوان بخشی از روش‌های درمانی یا جایگزینی برای آنها معرفی می‌کنند.

موسیقی درمانی در روانشناسی

موسیقی‌درمانی برای افراد در هر سنی مناسب است. این روش حتی به خردسالان هم کمک می‌کند. درمان از طریق موسیقی برای افراد با هر میزان آگاهی به این هنر نیز به کار می‌آید.

۱. موسیقی درمانی برای افسردگی

طبق تحقیقات، این روش کمک‌درمانی می‌تواند به بخشی مؤثر از درمان افسردگی تبدیل شود. با ترکیب این سبک کمک‌درمانی، داروهای ضدافسردگی و روان‌درمانی، افراد مبتلا به افسردگی به بهترین شکل بهبود می‌یابند.

۲. درمان اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)

این روش کمک‌درمانی در کنار سایر اشکال درمان ممکن است به کاهش افکار وسواسی، افسردگی و اضطراب در افراد مبتلا به OCD کمک کند.

۳. کاهش بی‌خوابی

بسیاری از مردم می‌دانند که موسیقی یا حتی صدای نویز سفید به آنها کمک می‌کند به خواب بروند. بر اساس تحقیقات، موسیقی‌درمانی می‌تواند به افرادی که درگیر اختلالات خواب یا بی‌خوابی به‌عنوان نشانه‌ای از افسردگی هستند، کمک کند. این روش در مقایسه با داروها و سایر درمان‌های معمول کمتر تهاجمی و مقرون‌به‌صرفه‌تر است. هر کسی هم می‌تواند به‌تنهایی برای کنترل اوضاع و احوال خود از آن کمک بگیرد.

فواید جسمی موسیقی‌درمانی

درباره مزایای موسیقی‌درمانی برای بهبود سلامت جسم به‌اندازه فواید آن برای سلامت روان تحقیق نشده است. بااین‌حال، نتایجی که استفاده از این روش تاکنون داشته است دلگرم‌کننده‌اند. مهم‌ترین اثرات موسیقی‌درمانی بر جسم عبارت‌اند از:

• کاهش فشار خون.
• کمترشدن تنش‌ها و دردهای عضلانی.
• پرت‌شدن حواس از دردهای مزمن، زایمان یا دردهای پس از جراحی.
• افزایش سلول‌های کُشنده طبیعی (NK).
• کاهش حمله‌های آسم.
• کمک به نوزادان نارس برای افزایش وزن و خواب راحت.
• بهبود عادات خواب.
• کمک به بیماران درگیر با پارکینسون برای بهبود عملکرد‌های حرکتی.

موسیقی‌درمانی و بهبود شرایط بیماران سرطانی

این روش کمک‌درمانی برای خانواده‌هایی که بیمار سرطانی دارند، مفید است. تعداد اندکی از مردم سرطان را به‌تنهایی و در انزوا از سر می‌گذرانند و برخی از بهبودیافتگان از این بیماری معتقدند که تجربه سرطان برای عزیزانشان سخت‌تر از تجربه آن برای خودشان بوده است. بله، سرطان خانواده افراد را هم درگیر می‌کند اما اغلب نیازهای خانواده بیماران سرطانی به فراموشی سپرده می‌شود.

بر اساس پژوهش درباره این خانواده‌ها، موسیقی‌درمانی در خانه برای بهبود روحیه بیماران سرطانی و خانواده آنها مفید است. در حقیقت احساس درماندگی بزرگ‌ترین ناراحتی خانواده بیمار سرطانی به شمار می‌رود. در این پژوهش، خانواده‌هایی که از بیماران سرطانی مراقبت می‌کردند، نوعی حس شادی را تجربه کردند که به آن «شادی پرستار» می‌گویند. این پرستاران با کمک موسیقی به حس توانمندی رسیدند. آنها توانسته بودند در زمان حیات بیمار برایش کاری انجام بدهند. پس از مرگ او هم شنیدن این موسیقی به آنها حس شادی و ارتباط با فرد درگذشته را می‌داد و آنها را سرشار از خاطرات خوش و احساس امید می‌کرد.

موسیقی‌درمانی چگونه انجام می‌شود؟

برای استفاده از این روش کمک‌درمانی باید ابتدا با پزشک یا درمانگر خود صحبت کنید. آنها می‌توانند شما را با بهترین مراکز موسیقی‌درمانی آشنا کنند.

مدت‌زمان موسیقی‌درمانی به اهداف شما از این کار بستگی دارد و ممکن است از ۳۰ تا ۵۰ دقیقه طول بکشد. این جلسات را می‌توان مثل جلسات روان‌درمانی برنامه‌ریزی کرد. برای برگزاری این جلسات می‌توانید بازه‌های زمانی مثل هفته‌ای ۱ بار را انتخاب کنید. موسیقی‌درمانگر بر اساس شرایط و نیاز شما میزان و زمان برگزاری این دوره‌ها را تعیین می‌کند.

بهتر است پیش از برگزاری اولین جلسه موسیقی درمانی، با موسیقی‌درمانگر خود صحبت کنید. در این گفت‌وگو انتظارات‌تان را بگویید. شاید هم به این نتیجه برسید که باید با پزشک خود درباره این موضوع مشورت کنید. مثلا در صورتی‌ که مشکل شنوایی دارید، از سمعک استفاده می‌کنید یا عمل کاشت حلزون شنوایی روی شما انجام شده است، باید پیش از این جلسه با پزشک متخصص خود صحبت کنید. اوست که تعیین می‌کند موسیقی‌درمانی برای شما خطری دارد یا خیر.

علاوه‌ بر این، اگر موسیقی‌درمانی همراه با رقص و تحرک باشد، برای کسانی که به‌علت درد، بیماری یا آسیب‌های جسمی نمی‌توانند ورزش کنند مناسب نیست.

آیا موسیقی‌‌درمانی عوارض جانبی دارد؟

در پاسخ به این سؤال باید گفت که درمان با موسیقی هم ممکن است عوارضی داشته باشد. محققان موسیقی‌درمانگر معتقدند که برای استفاده از این روش باید به شرایط هر بیمار، سوابق پزشکی، فرهنگ و سن او توجه کرد. مثلا عاقلانه نیست که موسیقی بیمار را پس از جراحی به رقص وادار کند. همچنین بهترین کار این است که از شنیدن قطعه‌ای موسیقی که شما را به یاد مرحله ناخوشایندی از زندگی‌تان می‌ندازد، پرهیز کنید. بااین‌حال، به نظر می‌رسد که تأثیرات مثبت موسیقی از عوارض جانبی آن کمتر است.

موسیقی درمانی در ایران

هرچند موسیقی‌درمانی قدمتی دیرینه دارد، سابقه آن در ایران چندان طولانی نیست. این علم زمانی در ایران مطرح شد که انجمن موسیقی درمانی ایران شکل گرفت. این انجمن در سال ۱۳۸۰ در انستیتوی روان‌پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران تأسیس شد تا دانش موسیقی‌درمانی به جامعه ایرانی معرفی شود. هدف این انجمن ایجاد زمینه‌های لازم برای به‌کارگیری این علم در رشته‌های پزشکی، روان‌شناسی، روان‌پزشکی، توانبخشی و بهبود سلامت و نشاط جامعه است.

محققان انجمن موسیقی درمانی ایران تاکنون چند سمینار علمی برگزار کرده‌اند تا جامعه را با کاربردهای این دانش قدیمی آشنا کنند. مقالات متعددی هم درباره این موضوع نوشته شده است که کاربرد موسیقی برای درمان بیماری‌های جسمی و روانی را توضیح می‌دهند. پژوهشگران این حوزه در ایران معتقدند که نباید از واژه موسیقی درمانی برای این علم استفاده کرد، چون این دانش بیماری‌ها را درمان نمی‌کند، بلکه فرایند درمان را ساده‌تر می‌کند. آنها می‌گویند که موسیقی همچون ابزاری جانبی در کنار روش‌های درمانی به کار می‌رود. بنابراین بهتر است که به‌جای موسیقی‌درمانی از عبارت «کاربرد موسیقی» استفاده کنیم.

شما بگویید

برخلاف تصور عموم مردم، موسیقی‌درمانی علمی است که پیشینه‌ای طولانی دارد. این علم با کمک موسیقی به بهبود روحیه افراد و تسکین آلام آنها کمک می‌کند. کم نیستند کسانی که بعد از موسیقی‌درمانی، موسیقی به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی آنها تبدیل شده است.

موسیقی در زندگی شما چه نقشی دارد؟ آیا شما هم تاکنون از موسیقی برای فراموش‌کردن دردهای خود کمک گرفته‌اید؟ به‌نظر شما موسیقی‌درمانی می‌تواند به کاهش دردهای جسمی و روحی کمک کند؟

به کمک زبان بدن، ناگفته‌ها را بگویید و بشنوید