ملاصدرا؛ هر آنچه باید درباره حکیم و فیلسوف ایرانی بدانید

ملاصدرا حکیم ایرانی عصر صفویه، عنوان بزرگترین فیلسوف ایران در دوران جدید را به خود اختصاص داده است. این حکیم فرزانه که با عنوان صدرالمتالهین شناخته می‌شود صاحب نظریات بسیاری بود که مهم‌ترین آن‌ها مبحث وحدت وجود و حرکت جوهری است. وی علم فلسفه را به درجات بالایی رساند و توانست در این زمینه نظریات بدیعی ارائه داده و راه جدیدی در علم فلسفه بگشاید و آثار زیادی از او برجای ماند. 

آنچه باید درباره ملاصدرا بدانید:

ملاصدرا کیست؟

سرزمین ایران از ابتدای تاریخ تمدن خود تا به امروز، حکما و دانشمندان بزرگی را پرورش داده است. یکی از این دانشمندان، حکیم بزرگ ملاصدرای شیرازی است که مقام بالایی در تاریخ فلسفه و حکمت دارد. این حکیم بزرگ، با توانایی و ظرافتی خاص، مبانی عرفان، فلسفه، حکمت، تصوف و شرع را به‌صورت فوق‌العاده با هم ترکیب کرد و مبانی جدیدی تحویل جامعه بشری داد که دقت و جست‌وجو در آن‌ها، انسان را شگفت‌زده می‌کند. برخی بر این عقیده‌اند که تا به امروز چنین حکیمی پیدا نشده و حتی شاید در آینده هم پیدا نشود. با وجود مقام والایی که ملاصدرا دارد، آثاری که در مورد وی نوشته شده زیاد نیستند. بیشتر آثار نوشته شده درباره این فیلسوف، نظریات او و شرح آثار و تعلیقات وی است که در کتاب‌ها و مقالات فلسفی به آن‌ها توجه می‌شود.

_{منبع عکس: ناشناس}

زندگینامه ملاصدرا

اگرچه ملاصدرا یکی از بزرگ‌ترین متفکران فلسفی و فکری است، تذکره‌نویسان سال تولد وی را ذکر نکرده‌اند؛ ازاین‌رو، سال تولد او به‌درستی مشخص نیست. وی که در شهر شیراز به دنیا آمد، فرزند ابراهیم بن یحیی قوامی از وزرای عصر صفویه بود (برخی منابع تاریخی پدر ملاصدرا را وزیر شاه تهماسب صفوی دانسته‌اند). ملاصدرا یگانه فرزند پدرش بود که خداوند او را پس از نذر و نیاز بسیار به والدینش مرحمت کرده بود. ابراهیم، صدرا را برای طلب علم به مکتب فرستاد و او شاگرد کوشای مکتب شد. صدرا بعد از مرگ پدرش، برای تکمیل دانش خود به اصفهان رفت و از محضر شیخ بهاء‌الدین عالی بهره برد. ملاصدرا بعد از مرگ استادش شیخ بهایی، به محضر میرداماد و سید محمد باقر رسید و به تکمیل تحصیلات خود پرداخت، تا به درجه استادی رسید.

عبدالرزاق لاهیجی و ملاحسن فیض کاشانی معروف‌ترین شاگردان ملاصدرا بودند

ملاصدرا شاگردان مبرزی داشت که از جمله آن‌ها می‌توان به ملاحسن فیض کاشانی و عبدالرزاق لاهیجی اشاره کرد که هر دو داماد وی بودند. ملاصدرا مانند بسیاری از فیلسوفان، در دوره‌ای از محنت و سختی به سر می‌برد؛ زیرا مردم زمانه‌اش، او را نمی‌شناختند؛ اما بعد از مرگش، ستاره اقبال او درخشید و افکارش زنده ماند.

صدرا از سمت مردم زمانه خود اعم از عالم و جاهل، بی‌اعتنایی و جفا دید و در محرویت و غصه زندگی کرد. حق او شناخته نشد و حرمتش را نگه نداشتند. فقهایی که خود را حامی و متولی دین می‌دانستند، به او حمله کردند و او برای فرار از این رفتارها، گوشه عزلت گرفت و در حدود ۱۵ سال در کوهستان‌های اطراف قم به دور از دیگران، روزگار گذراند تا به آرامش روحی و فکری برسد.

_{عکاس: شیوا عطاران}

خانه ملاصدرا

ملاصدرا ۱۵ سال پایانی زندگی خود را در روستای کهک واقع در قم گذراند. خانه‌ای که او در آن زندگی می‌کرد، در محله چال حمام کهک قرار دارد. این خانه هنوز پا برجا بوده و امروزه تبدیل به یکی از جاذبه‌های تاریخی قم شده است. معماری خانه ملاصدرا با شاخصه‌های معماری گرمسیری ساخته شده و سابقه آن به عصر صفویه می‌رسد. خانه ملاصدرا در گذشته در وسط یک باغ قرار داشت؛ اما امروزه خانه‌های مجاور بنا به بخشی از فضای باغ وارد شده‌اند. خانه ملاصدرا در سال‌های اخیر مرمت شد تا با نوسازی، ظرفیت بیشتری برای جذب گردشگران به خود اختصاص دهد.

ملاصدرا ۱۵ سال پایانی عمرش را در روستای کهک گذراند

این خانه یک گنبد و چهار صفه دارد و مصالح آن خشت و گل است و سقف خانه با تیرهای چوبی پوشانده شده است. گنبد خانه اصلی‌ترین جاذبه بنا از بیرون است که شیشه‌هایی رنگی در نوک آن کار گذاشته شده تا نور را به داخل آن هدایت کند. طرح داخلی بنا نیز گچ‌بری‌هایی جذاب دارد که شاخصه‌های دوره صفویه را دارند. در این گچ‌بری‌ها شکل سجاده و مشبک‌های گچی در نورگیرها دیده می‌شود که ظرافت طراحی خانه را چندین برابر می‌کند.

عکاس: احمد ظهرابی

مراحل زندگی ملاصدرا

ملاصدرا از اندیشه استادان خود میرداماد و شیخ بهایی تاثیر زیادی گرفت و زمانی که می‌خواست فلسفه اشراق (تصوف) را با فلسفه مشاء جمع‌آوری کند، این روحیه تاثیر از استاد، در کار او اثر گذاشت. مراحل زندگی ملاصدرا شامل سه مرحله بود:

• مرحله اول: تحصیل علم
• مرحله دوم: عزلت و گوشه‌گیری
• مرحله سوم: تالیف و تدوین آرا و اندیشه‌های او

مزار ملاصدرا

طبق منابع، ملاصدرا در سال ۱۰۵۰هجری قمری درگذشت. مرگ وی سبب ناتمام ماندن نوشته‌های او بویژه در تفسیر قرآن شد. وفات وی در شهر بصره بود و طبق سنت شیعیان به شهر نجف برده و طبق گفته نواده دختری او که علم الهدی نام دارد، در سمت چپ حرم علی بن ابوطالب دفن شده است.

ملاصدرا، سمت چپ حرم امام علی در نجف به خاک سپرده شده است

یکم خرداد ماه با نام سالروز بزرگداشت این فیلسوف بزرگ در تقویم ایرانی، نام‌گذاری شده و هر سال در ایران به این مناسبت، مراسمی برای بزرگداشت این حکیم بزرگ، برگزار می‌شود.

_{منبع عکس:ناشناس}

حکما و عرفایی که ملاصدرا به آن‌ها توجه داشت

ملاصدرا از حکمایی بود که علاوه بر مطالعه آثار فلاسفه شرق، به حکمای غرب نیز توجه داشت و از نظریات آن‌ها مطلع بود و حتی بر برخی از نظریات و آرای آن‌ها اشراف داشت. از جمله این حکما ابن عربی و ابن رشد اندلسی بودند که ملاصدرا در آثار خود به ملاقات با ابن عربی اشاره کرده است. وی همچنین در مورد مناظرات این دو حکیم و عارف بزرگ نیز در مجالس درس خود بحث می‌کرد.

ملاصدرا بیشترین توجه را به آثار ابن عربی، ابن رشد و سهروردی داشت 

ملاصدرا همچنین در مورد شیخ اشراق سهروردی و نظریه او در مورد نور و مراتب انوار بحث کرده و به نتایجی دست یافته است. وی زمانی که در قریه کهک بود نظرات شیخ شهید را تدریس کرد و در آرای خود از آن‌ها بهره می‌برد. ملاصدرا به آموزه‌های حکیم بزرگ ابن سینا نظر داشت و علارغم اینکه او را چندان مورد توجه قرار نمی‌داد؛ اما آراءیفلسفی ابن سینا را در جلسات درس فلسفه تدریس می‌کرد.

ملاصدرا اعتقاد داشت اولین کسی که حکمت مشاء که از ارسطو باز مانده بود را وارد فرهنگ اسلامی کرد، الکندی و فارابی بودند و ابن سینا این حکمت را از ایرانیان آموخته بود. ملاصدرا ابن سینا را از دو جهت برای شرق مهم می‌دانست؛ یکی طب و دیگری آرای فلسفی او و دلیل توفیق خود در آرای و نظریات فلسفی‌اش را اشراف بر آثار ابن سینا دانسته است.

_{منبع عکس:cois.ir}

اساتید ملاصدرا

ملاصدرا علاوه بر مطالعه آثار به‌جای مانده از حکما و فیلسوفان بزرگ، از محضر اساتید و دانشمندان عصر خود نیز بهره می‌برد. از جمله این علما یکی شیخ بهایی، عالم بزرگ عصر صفویه بود که صدرا از محضر او در زمینه تفسیر استفاده می‌برد و شیخ بهایی بسیار او را دوست می‌داشت. یکی دیگر از اساتید ملاصدرا، میردادماد بود که علاوه بر عالم بودن، صاحب کرامات نیز بود و از لحاظ شناخت اطرافیانش، فرد بی‌نظیری به شمار می‌رفت. میرداماد بر این عقیده بود که مبانی حکمت را در کسی نمی‌توان جستجو کرد؛ به همین دلیل صحبت‌های علمی خود را در پوشش و با استفاده از رمز و کنایه بیان می‌کرد. به نظر می‌رسید او به‌گونه‌ای صحبت می‌کرد که تنها خواص و کسانی که اهل علم و فلسفه بودند متوجه سخنانش بشوند. نقل شده است زمانی که ملاصدرا تکفیر شد، میردادماد را در خواب دید و از او پرسید:« تو چرا تکفیر نشدی؟» میرداماد در پاسخ گفت:« چون زبان مرا کسی نفهمید.»

شیخ بهایی، میردادماد و میرفندرسکی اساتیدی بودند که ملاصدرا در محضر آن‌ها فلسفه آموخت

میرفندرسکی از دیگر علما و اساتید معاصر ملاصدرا بود. وی حکیم بلند مرتبه‌ای بود که به ادبیات غنی فارس آشنا بود و به زبان‌های عربی، فارسی باستان و سانسکریت تسلط داشت. این دانشمند فرزانه بیشتر وقتش را به ترجمه آثار قدیمی پرداخت و ملاصدرا استفاده بسیاری از محضر وی برد.

_{منبع عکس: سایت ویکی‌شیعه}

آثار ملاصدرا

ملاصدرا در زمینه فلسفه و حکمت اشراق، تالیفات زیادی دارد که برخی از آن‌ها تا به امروز نظیر نداشته‌اند. آثار زیادی از شیخ باقی مانده که در زیر به برخی از آن‌ها به‌صورت فهرست‌وار اشاره می‌کنیم:

• آنچه برای شناخت مبدا نخستین و صفات و آثار او لازم است
• معرفت، صراط مستقیم و درجات آن و کیفیت سلوک به سوی حق
• معرفت، معاد، احوال کسانی که به خدا رسیده‌اند
• معرفت و شناخت فرستادگان خدا و پیغمبران و اوصیا
• نقل احوال منکران حقیقت و پرده برداشتن از فضایح آن‌ها

از معروف‌ترین آثار ملاصدرا «اسفار اربعه» است که حواشی زیادی بر آن نوشته شده است که امور عامه، علم طبیعی، علم الهی و علم‌النفس را شامل می‌شود. اثر دیگر وی المبدا و المعاد است که در آن کوشش شده اهل تحقیق و بحث را با مسلک عرفان جمع کند.

اسفار اربعه ملاصدرا از معروفترین آثار وی است

• الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه
• اسرار آیات و انوار النبیات
• المشاعر که به روش عرفانی نگاشته شده است
• الحکمته الشریعه که به طریق عرفانی نوشته شده
• شرح الهدایه الاثیرایه که در روش مشاء آمده است
• شرح الهیات شفا، که در کتاب شیخ است
• رساله الحدوث در اثبات عالم
• رساله اتصاف ماهیه بالوجود در مورد اصالت ماهیت و وجود
• رساله التشخص
• رساله سریان الوجود
• رساله حرکت جوهری
• مفاتیح الغیب همراه با شرح اصول کافی
• تفسیر قرآن کریم که ناتمام ماند
• جواب المسائل فی بدو وجود انسان، جواب پرسش‌های مربوط به پیدایش انسان در آن آمده است.

_{منبع عکس: ناشناس}

نظریات فلسفی ملاصدرا

فلسفه وجود 

بارزترین نظریه ملاصدرا در فلسفه، نظریه وحدت وجود است که وی تمامی فلسفه خود را بر آن بنیان گذاشته و بزرگترین مناقشات برای او را همین نظریه به وجود آورد. نظریه وحدت وجود سبب شد که علما و فقها او را لعن و تکفیر کنند. ملاصدرا در موقعیت‌های مختلف، تفاسیر متنوعی از وحدت وجود کرده است؛ مثلا در رساله خود سریان الوجود، صفحه ۱۳۸ می‌گوید:

ممکنات، موجودات متعدد و متکثری در خارج هستند و کثرت عینی و حقیقی دارند؛ پس وجود یکی است؛ اما موجود متعدد و متکثر است.

وی در اسفار می‌گوید:

وجود در حقیقت متعدد است؛ ولی حقیقت یکی است.

در اینجا ملاصدرا هم وحدت وجود را بیان می‌کند و هم کثرت آن را و به‌گونه‌ای گفته‌های وی با هم متفاوت هستند؛ اما خود بر این عقیده است که فطرت خاصی لازم است برای دریافت این امر و او برای توجیه منظور خود، مرداش را از معنی تعدد وجود، معنای حقیقی در برابر مجاز لغوی می‌داند و معنای وحدت وجود را معنای حقیقی در مقابل مجاز عرفانی دانسته است.

ملاصدرا می‌گوید:

وجود حقیقی به ذات خود و در تمامی مراحل ظهور، ظاهر است و غیر خود را آشکار می‌کند و به‌وسیله او ماهیت‌ها ظاهر می‌شوند و ماهیات برای او و با او و در او و از او هستند و اگر در چیزهای گوناگون ظهور نمی‌کرد و خود را با لذت و دیگران را بالعرض آشکار نمی‌کرد، به‌هیچ‌وجه موجودی ظاهر نبود، بلکه همچنان در حجاب عدم باقی می‌ماند.

بعد از آن، به گفته امام اول شعیان استناد می‌کند که:

او با هر چیزی هست ولی نه به‌صورت مقارنه و در همه چیز هست ولی نه به‌صورت مزج و ترکیب و غیر از هر چیز است ولی نه به‌صورت دوری و جدایی.

وی همچنین در اسفار، درباره ممکنات می‌گوید:

هر یک از آن‌ها آثار مخصوص دارند و مقصود ما از حقیقت چیزی است که مبدا اثر خارجی باشد و مقصود ما از کثرت آن است که مستوجب تعدد احکام و آثار باشد، در این صورت چگونه ممکن است شی ممکن نه امر خارجی باشد و نه در خارج موجود باشد.

ملاصدرا هرگز دیدگاه صوفیان در مورد حلول و اتحاد را نپذیرفت؛ زیرا این توهم را موجب دوگانگی در اصل وجود می‌دانست. فهم اندیشه ملاصدرا برای هر کسی، امکان‌پذیر نیست مگر اینکه ذوق عرفانی و مطالعات فلسفی داشته باشد.

_{منبع عکس: مجله علمی تاملات}

حرکت جوهری

یکی دیگر از نظریات مهم و بنیادی ملاصدرا، حرکت جوهری است. وی نظریه حرکت جوهری خود را در رساله فی حرکه‌الجوهریه آورده است. او حرکت جوهری را چنین توصیف می‌کند:

حرکت بر جوهر، از حیث وجودی بر آن عارض می‌شود نه از حیثیت ماهیتی، یعنی اصل یکی است و هیولی به ذات باقی است و تنها صورت و ماده تغییر می‌کند.

حرکت جوهری، حرکت ذاتی اشیا است که منشا حرکت ظاهری یک پدیده بوده و موجب تغییر در ذات یک شی می‌شود. به این مفهوم که حرکت جوهری حرکت در اصل شی است. برخی بر این عقیده‌اند که حرکت جوهری را ابتدا هراکلیتوس بیان کرده بود و برخی دیگر آن را از ابتکارات ملاصدرا می‌دانند. صدرالمتألهین در برابر فیلسوفانی که با حرکت جوهری مخالف بودند با استناد به آیات قرآن، خداوند را راستگوترین حکیم معرفی کرده و او را اولین حکیمی دانسته که قول به حرکت جوهری را در قرآن بیان کرده است و بعد از آن از آنولوجیای ارسطو و ابن عربی گفته‌هایی در تایید حرکت جوهری نقل می‌کند.

حرکت جوهری، حرکت در اصل شی است

ملاصدرا در تالیفاتش، حرکت را در مباحث مربوط به الهیات مطرح کرده؛ چون از نظر او حرکت، نحوه وجود و نوعی از هستی است که در نتیجه‌ بودن، دو گونه است؛ یکی بودن ثابت و دیگری بودن متحرک. به این دلیل، حرکت در حکمت متعالیه در مابعد‌الطبیعه تعریف می‌شود.

بعضی فلاسفه عقیده دارند بر طبق این نظریه که اساس و مبدا تحول و تطور و نظریه نشو نما قرار می‌گیرد، ملاصدرا ۲۰۰ سال قبل از تولد داروین صاحب اندیشه نشو و نما و ارتقا بوده است و ملاصدرا بر اساس آن وجود صانع را اثبات کرده و این نشان‌دهنده کمال عقل و نبوغ وی بود.

سخن پایانی

صحبت از ملاصدرا، اندیشه، نظریات و آثار وی در یک مقاله نمی‌گنجد و بررسی نظریات فلسفی او چندان آسان نیست. وی خصم زمانه خود بود و بعد از گذشت زمان، اندیشمندان پی به عظمت نظریات وی بردند. در این مقاله تلاش کردیم تا این حکیم و فیلسوف ایرانی را به شما معرفی کرده و بخشی از مهم‌ترین آثار و نظریات فلسفی او را به زبانی ساده به شما ارائه کنیم. دیدگاه و عقاید خود را درباره ملاصدرا حکیم ایرانی، با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: سایت سرزمین، عکاس نامشخص}