معاهده پاریس؛ داستان غم‌انگیز جدایی هرات از ایران

سرزمینی که امروزه در تقسیمات کشوری بخشی از ایران، افغانستان و ترکمنستان شناخته می‌شود، در جغرافیای تاریخی ایران قدیم، بخشی از ایالت خراسان بزرگ به شمار می‌رفت و هرات که امروزه در افعانستان قرار دارد، تا دوره قاجار از شهرهای مهم ایران محسوب می‌شد. در دوره ناصرالدین شاه، با انعقاد معاهده پاریس، این شهر از ایران جدا شد و تحت نفوذ بریتانیا قرار گرفت. جدایی هرات از ایران که با دخالت‌ دولت بریتانیا و برخی از سیاستمداران ایرانی روی داد، لطمه بزرگی به تمامیت ارضی ایران وارد کرد. این جدایی نشان از اهمیت استراتژیک هرات برای انگلستان داشت که آن را دروازه‌ای جهت ورود دیگر کشورها به هند و از دست رفتن منافع خود در این کشور قلمداد می‌کرد.

آنچه باید درباره معاهده پاریس بدانید:

علت جدایی هرات از ایران چه بود؟

_{منبع عکس: faradeed.ir}

بریتانیا در قرن نوزدهم همواره دغدغه این را داشت که یکی از دول قدرتمند اروپایی از فرصت استفاده کند و هند را که آن زمان مستعمره انگلستان بود، تحت نفوذ خود درآورد. فرانسه و روسیه کشورهایی بودند که بریتانیا از نفوذ آن‌ها برای تشکیل حکومت‌هایی جدید به‌شدت هراس داشت. دولت بریتانیا از حرکت روسیه به‌سمت جنوب آسیا نیز نگران بود؛ همچنین افزایش توجه روسیه به ایران و افغانستان، بر نگرانی‌ آن دامن می‌زد؛ زیرا افغانستان دروازه هند (مستعمره بریتانیا) محسوب می‌شد؛ به این جهت حفظ هرات و سلطه سیاسی- اقتصادی بر آن، به سیاست‌ اصلی انگلیس در دوره ناصرالدین شاه قاجار تبدیل شد.

هرات دروازه هند بود و انگلستان از دست‌یابی کشورهای دیگر به منافع خود در هند هراس داشت

نگاهی به پیشینه تاریخی هرات در دوره قاجار، نشان می‌دهد که این شهر در دوره فتحعلی‌شاه توسط افغان‌ها و با حمایت انگلستان بر ضد حکومت مرکزی شورش کرد؛ اما بلافاصله سرکوب شد. در دوره محمدشاه قاجار نیز حاکم هرات از دستورات شاه قاجار سر باز زد؛ اما محمدشاه تلاش کرد حاکمیت خود بر هرات را احیا کند. با وجود اینکه وزیرمختار بریتانیا به دولت خود اعلام کرد در این مسئله حق با دولت ایران است، انگلستان مانع تصرف هرات توسط محمد شاه قاجار شد. محمد شاه بدون ‌توجه به نظر دولت انگلستان، به هرات حمله کرد و موفق شد علاوه بر تصرف هرات، حاکمیت ایران بر آن شهر را نیز از سر بگیرد.

در دوره ناصرالدین شاه قاجار، یارمحمدخان، حاکم هرات درگذشت و پسرش صیدمحمدخان به‌جای او نشست. ناصرالدین شاه برای او خلعت فرستاد و او نیز نسبت به شاه ایران اظهار فرمان‌برداری کرد. این روابط صمیمانه که منافع دولت انگلیس در هند را به خطر می‌انداخت، این کشور را به سرنوشت هرات حساس کرد.

کاردار انگلیس در تهران نزد آقاخان نوری رفت، از او خواست سندی را امضا کند و در آن رسما متعهد شود که دولت ایران به خاک هرات نظری ندارد. ناصرالدین شاه با فشار اطرافیان این سند را در سال ۱۲۶۹ هجری قمری مصادف با ۱۸۵۳ میلادی امضا کرد که به موجب آن دولت ایران متعهد می‌شد که تنها در صورتی که نیروهای کابل و قندهار به هرات تجاوز کنند، قشونی برای دفاع از شهر بفرستد و بعد از دفع دشمن، نیروهای نظامی را مراجعت دهد. دولت انگلستان نیز متعهد شد در امور داخلی و خارجی هرات دخالت نکند و هیچ نماینده‌ای به آنجا نفرستد؛ همچنین مانع دخالت امرای افغان در امر هرات شود و در صورت دخالت انگلیسی‌ها در هرات، این سند باطل اعلام شود.

 سندی مبنی بر عدم دخالت ایران و انگلستان در امور هرات بین ناصرالدین شاه قاجار و انگلستان امضا شد 

با وجود امضای این سند، سلطان مرادمیرزا حسام‌السلطنه، حاکم خراسان، در امور هرات دخالت می‌کرد و تصمیمات مهم این شهر با نظر او انجام می‌گرفت. روابط گرم دربار ایران و حاکم هرات نیز دولت انگلستان را آزرده‌خاطر و نگران کرد؛ بنابراین انگلستان به فکر برکنار کردن امیر هرات افتاد. دولت انگلستان، حاکم قندهار را که دوست محمدخان بود به تصرف هرات و ایجاد یک حکومت مستقل در افغانستان تشویق کرد. هم‌زمان با تشویق حمله حاکم قندهار به هرات، صیدمحمد خان نیز با اعمال نادرست خود مردم هرات را رنجاند؛ همچنین با غارت اموال مردم سیستان و بیرجند، بر نارضایتی از خود افزود و انگلستان را یک قدم به هدف خود نزدیک‌تر کرد.

تصرف هرات

_{منبع عکس: fa.wikipedia.org}

مردم هرات که از عملکرد صیدمحمد خان به ستوه آمده بودند، با یکدیگر متحد شدند و او را به قتل رساندند؛ سپس شاهزاده محمد یوسف خان، پسر شاهزاده قاسم را که زیر نظر والی خراسان بود، به‌جای او نشاندند و انتخاب او از سوی ناصرالدین شاه نیز تایید شد. محمدیوسف خان، امیر هرات که از قصد دوست محمد خان برای حمله به هرات آگاه شد، از دربار ایران کمک خواست. 

دربار ایران برای دفاع از هرات به سلطان مرادمیرزا حسام‌السلطنه دستور حمله به شهر را داد. حسام‌السلطنه با ۲۰ گروه پیاده و ۱,۰۰۰ تفنگچی به سوی هرات حرکت کرد. سپاه ایران از طریق مسیری که ارتش ایران در دوره محمدشاه طی کرده بود، به قلعه غوریان (دروازه هرات) حمله کرد. سردار مجیدخان افغانی قلعه را تسلیم کرد؛ سپس با سربازان خود به حسام‌السلطنه پیوست و به سوی هرات حرکت کرد.

حسام‌السلطنه هرات را تصرف کرد و نیروهای او مورد تشویق ناصرالدین شاه قرار گرفتند

محمد یوسف خان دروازه‌های هرات را روی ارتش ایران باز کرد؛ اما ایرانیان به‌عنوان فاتح وارد هرات شدند و نسبت به اهالی شهر رفتاری خشن پیش گرفتند. محمد یوسف خان از عمل خود پشیمان شد و به این رفتار اعتراض کرد؛ اما سربازان ایرانی به او بها ندادند. او در پاسخ به بی‌محلی ارتش ایران، پرچم انگلیس را بر بالای قلعه هرات برافراشت و سپاه ایران را از هرات عقب راند.

سپاه ایران چند ماه به اشغال هرات ادامه داد تا اینکه محمدیوسف خان توسط بزرگان هرات دستگیر و به دربار قاجار تحویل داده شد. عیسی خان جایگزین محمدیوسف خان شد و بعد از مدتی مقاومت، شهر را در اول نوامبر ۱۸۵۶ تسلیم ارتش ایران کرد. هرات به دست ایرانیان افتاد و حسام‌السلطنه به‌همراه ارتش خود مورد تقدیر ناصرالدین شاه قاجار قرار گرفت.

تهدید ایران به تخلیه هرات

بعد از تصرف هرات توسط ایرانیان، دولت انگلیس که توانایی تحمل این پیروزی را نداشت و اوضاع را به ضرر خود می‌دید، واکنش نشان داد و دربار ایران را به قطع روابط تهدید کرد؛ اما ناصرالدین شاه وقعی ننهاد. دولت بریتانیا با صدور اعلامیه‌ای، دولت ایران را به نقض سند ۲۵ ژانویه ۱۸۵۳ میلادی متهم کرد. در این اعلامیه ذکر شد که دولت ایران با تصرف هرات، روی تعهدات خود پا گذاشته است. انگلیس با صدور این اعلامیه ضمن قطع ارتباط با ایران، جنگ بین دو دولت را اعلام کرد.

ناوگان انگلیس در خلیج فارس با هشت کشتی جنگی، چندین ناوگان بادی و بخاری، با فرماندهی دریادار استاکر به ایران حمله کرد و در روز چهارم دسامبر سال ۱۸۵۶ میلادی جزیره خارک را به تصرف خود درآورد. چند روز بعد از آن در ۱۰ دسامبر، لشکری از قوای مختلط انگلیس و هند در خاک ایران نزدیک بوشهر پیاده شدند؛ سپس به سوی شیراز پیشروی کردند.

انگلستان برای تهدید ایران جهت تخلیه هرات، خارک و بوشهر را تصرف کرد

ارتش انگلستان در سال ۱۸۵۷ میلادی از بوشهر به برازجان حرکت کرد. ژنرال سر جیمز اوترام (Sir James Outram)، فرمانده قوای انگلیس، به سپاه ۷,۰۰۰ نفری فارس تحت فرماندهی مهرعلی خان شجاع‌الملک اعلان جنگ داد. مهرعلی خان در جنگ تعلل کرد و وقتی انگلیسی‌ها به برازجان رسیدند، سربازان ایرانی مجبور به تخلیه شهر و عقب‌نشینی شدند.

اوترام دستور داد سربازانش انبار اسلحه و مهمات برازجان را منفجر کنند؛ سپس به بوشهر بازگردند. وقتی شجاع الملک از این موضوع مطلع شد، به نیروهای انگلیس شبیخون زد. در نبردی که در هفت فوریه ۱۸۵۷ میلادی در منطقه خوشاب، بین ایران و انگلیس روی داد، انگلیسی‌ها به‌علت نظم بیشتر و سلاح‌های پیشرفته‌تر پیروز شدند و سپاه ایران تار و مار شد.

انگلیسی‌ها که در ادامه حملات خود قصد تصرف خوزستان را داشتند، اول مارس ۱۸۵۷ میلادی نیروهای خود را در اطراف محمره (خرمشهر) در خاک ایران پیاده کردند. سپاه خوزستان به فرماندهی احتشام‌الدوله در برابر انگلیسی‌ها مقاومت کرد؛ اما توپخانه انگلیس مقاومت آن‌ها را درهم شکست؛ کشتی‌های انگلیس وارد شط‌العرب (اروند رود)، کارون و محمره شدند و آنجا را تصرف کردند.

هرات در زمان کدام پادشاه از ایران جدا شد؟

_{منبع عکس: ناشناس}

حاکمیت سیاسی ایران بر هرات تا دوره پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار برقرار بود؛ اما با امضای سند ۲۵ ژانویه در دوره صدارت میرزا آقاخان نوری، شاه متعهد شد هر نیرویی از قندهار، کابل یا هر جای دیگر به هرات تجاوز کرد، قشونی را برای دفاع از شهر بفرستد و بعد از دفع دشمن، نیروها را از هرات بازگرداند. شرط بازگردانی نیروهای نظامی از هرات، حاکمیت ایران بر این شهر را نقض می‌کرد.

هرات در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار به موجب عهدنامه پاریس از ایران جدا شد

وقتی ارتش حسام السلطنه از جانب ناصرالدین شاه هرات را فتح کرد، نیروهای خود را بازنگرداند. انگلیس با مشاهده این شرایط به جنوب ایران حمله کرد و با تصرف شهرهای جنوبی به ایران اعلام جنگ کرد. ناصرالدین شاه قاجار که چاره‌ای نداشت، به توصیه دولت‌های روسیه و فرانسه نیروهای خود را از هرات فراخواند و تقاضای صلح کرد. انگلیس که علاوه بر جنوب ایران، در هند نیز درگیر شورش هندیان بود، نمی‌توانست نیروهای خود را یک‌جا متمرکز کند و چون به نیروهای خود برای سرکوب شورش هند نیاز داشت، صلح با ایران را پذیرفت.

هرات به‌موجب کدام عهدنامه از ایران جدا شد؟

_{منبع عکس: constitutionfacts.com}

دولت ایران و انگلیس که یکی از سمت جنوب اشغال شده بود و دیگری دغدغه شورش هند را داشت، هر دو به صلح رضایت دادند. برای برقراری این صلح، انگلیس در ابتدا شرایطی را تعیین کرد که ایران آن را نپذیرفت. بر طبق این شرایط شهر هرات باید از قوای ایران خالی و خسارات وارده به مردم شهر جبران می‌شد. شروط دیگر شامل موارد زیر بودند:

• تعهد ایران مبنی بر عدم دخالت در امور هرات
• عزل میرزا آقاخان نوری از صدارت
• انعقاد پیمان تجاری بین ایران و انگلیس
• صدور مجوز برای بریتانیا جهت تاسیس کنسولگری در شهرهای ایران
• واگذاری بندرعباس به امیر مسقط و عمان

ناصرالدین شاه این شرایط را نپذیرفت و از فرانسه تقاضا کرد بین ایران و انگلیس وساطت کند. با وساطت ناپلئون سوم بین دو کشور، معاهده‌ای در سال ۱۸۵۷ میلادی منعقد شد که مطابق آن، هرات از ایران جدا شد. معاهده پاریس (Traités de Paris)  در شهر پاریس بین لرد کوکی، سفیر انگلیس و فرخ خان امین‌الملک، سفیر ایران در ۱۵ فصل منعقد شد.

_{منبع عکس: history.com}

امضای معاهده پاریس، ضمن جدایی رسمی هرات از خاک ایران، لطمه‌ای غیرقابل جبران نیز بر پیکر حاکمیت سیاسی ایران وارد کرد. اگرچه این لطمه توسط استعمارگران به ایران زده شد، نباید منکر ضعف دولتمردان و رجال سیاسی قاجار در این زمینه شد. با نهایی شدن متن معاهده پاریس و امضای آن بین دو دولت، ایران ملزم به رعایت شروطی شد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت بودند از:

• تخلیه خاک ایران و افغانستان توسط قوای هر دو کشور
• عفو افرادی که انگلیسی‌ها تا آن زمان با آن‌ها همکاری داشتند
• ترک ادعای ایران نسبت به افغانستان و به رسمیت شناختن استقلال آن
• حکمیت دولت انگلستان در اختلاف ایران و افغانستان
• حل موضوعات کنسولی و رعایت حقوق دولت‌های کامله‌الوداد
• کنترل تجارت کنیز و غلام در بنادر خلیج فارس به دست انگلیسی‌ها
• استرداد اسرای جنگ و عدم مداخله دولت ایران در امور افغانستان

نقشه ایران قبل از معاهده پاریس

_{منبع عکس: irna.ir}

معاهده پاریس تمامیت ارضی ایران را زیر سوال برد و بخشی از خاک افغانستان را که از عهد باستان تا آن روز به جغرافیای ایران و ولایت خراسان تعلق داشت، از خاک ایران جدا کرد. منابع تاریخی علاوه بر طمع استعمار انگلستان، نقش میرزا آقاخان نوری، صدراعظم وقت ناصرالدین شاه را در جدایی هرات از خاک ایران بسیار پررنگ می‌دانند. اگر شما هم درباره معاهده پاریس و جدایی هرات از خاک ایران نظری دارید، آن را با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: britannica.com}