مردی که نامش با فرهنگ ایران گره خورده است

این استاد دانشگاه و اسطوره‌شناس در پی درگذشت حسن‌ ذوالفقاری اظهار داشت: «از درگذشت زودهنگام دکتر ذوالفقاری خیلی متأثر شدم. او منشأ خدمات بسیار بالایی بود. ذوالفقاری از دوستان ادبی و فرهنگی من بود و خاطرات مشترک بسیاری با او داشتم، به‌خصوص هنگام تدریس در دانشگاه مطالعات بین‌المللی شانگهای که یک‌ نیم‌سال تحصیلی در جوار و هم‌سایگی یک‌دیگر زندگی کردیم و از نزدیک با آثار و اخلاق نیکوی او آشنا شدم.»

او افزود: «فضیلت اول دکتر ذوالفقاری رأفت و مهربانی‌اش بود. او همیشه با مخاطبانش با مهر و رأفت بسیار برخورد می‌کرد و از نظر اخلاقی، نماد اخلاق و فرهنگ جامعه ما بود. از نظر پژوهشی نیز به گمانم ایشان جایگاه ممتازی در ادبیات و فرهنگ عامه دارد. نام او با فولکلور و فرهنگ سنتی ایران گره خورده است، زیرا عمده کارهای پژوهشی وآثار درخشانی که از خود باقی گذاشته، اعم از کتاب‌ها و مقالات پژوهشی، عمدتا در حول و حوش ادبیات و فرهنگ عامه مردم ایران است. اگرچه در حوزه ادبیات فارسی هم که رشته تخصصی‌اش بود، آثار فاخری دارد؛ مثلا «فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی» و «داستان‌های امثال» که از نخستین کارهای او در حوزه ادب فارسی است.»

اسماعیل‌پور خاطرنشان کرد: «درخشش زنده یاد ذوالفقاری و آنچه از او، استاد ممتاز و پژوهشگر برجسته‌ای رقم می‌زند، به نظرم کار بر روی باورهای عامیانه مردم ایران است؛ او بعد از بزرگانی مثل صادق هدایت که پیشتاز فولکلور و بنیان‌گذار فرهنگ عامه در ایران بود و ابوالقاسم انجوی شیرازی که به جایگاه بلندی در حوزه ادبیات فولکلور رسید، به تدوین و گردآوری و تحلیل ضرب‌المثل‌ها، سنت‌ها، اسطوره‌ها و افسانه‌های ایرانی پرداخت. در واقع دکتر ذوالفقاری درعصر جدید، بخش تحلیلی را هم به فرهنگ عامه افزود. استادان پیشین بیشتر در تلاش گردآوری فرهنگ عامه بودند اما کاری که دکتر ذوالفقاری انجام داد، گام‌های بلندی در تحلیل فرهنگ عامه بود و این مهم را در مقالات تخصصی خود عرضه کرده است. او کارهای تازه‌ای در حوزه ادبیات انجام داد مثلا کتاب «ادبیات مکتب‌خانه‌ای در ایران» کار بسیار نویی بود. آخرین کارش «افسانه‌های پهلوانی ایران: معرفی و تحلیل شصت افسانه منظوم و منثور پهلوانی ادب فارسی» بود. داستان‌های اسطوره‌ای جزو کارهای ذوالفقاری بود. او تمامی داستان‌های متون فارسی کهن را از قرون اولیه اسلامی تا قرن‌ها بعد به شکل فرهنگنامه مبسوط و تفضلی ارائه کرده بود. می‌شود گفت در این کتاب چهار جلدی، کلیه داستان‌های پهلوانی ایران و قهرمانان ایرانی را از شاهنامه‌ منثور و منظور تا نسخه‌های پهلوانی که در اقصی نقاط ایران هم در متون آمده و به شکل موردی در استان‌ها کار شده بود، در یک مجموعه درخشان با همکاری دو تن از همکاران، گردآورده بود.

این استاد دانشگاه شهید بهشتی سپس بیان کرد: «در حوزه‌های باورهای عامیانه مهم‌ترین کارش، مدیریت و سردبیری فصلنامه‌ای بود به نام ادبیات و فرهنگ عامه که سالیان سال یکی از درخشان‌ترین مجله تخصصی ادبیات محسوب می‌شود. او تلاش بسیار گسترده و مبسوطی هم در حوزه‌های اجرایی داشت؛ در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، مدیر گروه ادبیات فارسی بود و فعالیت‌های او در حوزه زبان و ادبیات فارسی، زبانزد است. همین‌طور در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، مقالات درخشانی عرضه کرد و جزو مشاوران عالی فرهنگ مردم‌شناسی این مجموعه بود. من قبل از فعالیت و همکاری با دکتر ذوالفقاری در دانشگاه مطالعات بین‌المللی شانگهای، چندین دوره با او در انجمن نقد ادبی ایران همکاری داشتم. او خود موسس این انجمن در دانشگاه تربیت مدرس بود و من در تدریس دوره‌های اسطوره‌شناسی و نقد اسطوره‌شناختی با او همکاری داشتم. همچنین این انجمن، همایش‌ها و کنفرانس‌های تخصصی در حوزه نقد ادبی داشت که یکی از آن‌ها به دبیری من و با همکاری او و دیگر اعضای انجمن نقد ادبی ایران در دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد و مجموعه مقالاتش هم دو بار چاپ شده و در دسترس است.»

اسماعیل‌پور درباره فعالیت‌های او در گسترش کرسی‌های زبان فارسی در کشورهای دیگر نیز توضیح داد: «فرصت‌های متعددی برای او در حوز گسترش مراکز زبان و ادب فارسی پیش آمد؛ از دانشگاه روسیه تا دانشگاه‌های اروپایی اما مشغله‌های فراوان اجرایی و پژوهشی که هم در دانشگاه و هم در فرهنگستان زبان و ادب فارسی و نهادهای علمی دیگر داشت، مانع آن می‌شد که برای تدریس به کرسی‌ها اعزام شود. زمانی من که از مرکز زبان فارسی روسیه برگشتم، قرار بود او به جای من برود و برای دو سال و در آن‌جا تدریس کند که بازهم مشغله زیاد نگذاشت، برود. در شانگهای هم از طرف وزارت علوم مأمور شد و بخت نیکوی من این بود که رفتنم به شانگهای با حضور او همزمان بود. البته من از طرف وزارت علوم نرفتم بلکه مستقیما از آن دانشگاه به عنوان استاد ویژه دعوت شده بودم تا زبان پهلوی ساسانی را در کرسی زبان فارسی تدریس کنم.»

او ادامه داد: «ما سفرهای علمی فراوانی با هم داشتیم، دغدغه او همانجا که بودیم فعال کردن مرکز تحقیقات ایرانی و ایران‌شناسی بود. چندین کنفرانس و سخنرانی داشتیم، تقویت کتابخانه دانشگاه از دغدغه‌های او بود. بعد از مشکلات تحریم که کرسی‌های زبان‌فارسی چندان دوام نداشتند، حقوق‌ها قطع شده بود و یا بودجه لازم برای تقویت مراکز وجود نداشت، او با کمترین شرایط و امکانات حاضر شد برای گسترش زبان فارسی و تقویت کرسی‌های زبان فارسی گام بردارد. حتی در دوره کرونا هم بسیار فعال بود. از جمله چندین کنفرانس به صورت مشترک و آنلاین برگزار کردیم. او برای ترویج فارسی بسیار کوشید و سهم بسیار عظیمی در این حوزه دارد.»

اسماعیل پور همچنین گفت: «درگذشت او ضایعه اسفناکی بود؛ استادی که می‌توانست سال‌های‌سال همچنان در پهنه ادبیات فاخر ایران، مخصوصا تخصص‌شان در حوزه ادبیات عامه کارهای درخشانی انجام دهد، همچنان که کارهایی در دست داشت. واقعا از درگذشت نابهنگام استاد ذوالفقاری شوکه شدم. درگذشت او دل شیفتگان و عاشقان و دردمندان حوزه فرهنگ و ادب فارسی به درد آورد. این ضایعه را به همسر گرانقدر و دو فرزندش و به همه استادان زبان و ادبیات فارسی سراسر کشور تسلیت می‌گویم. روانش شاد و مینوی باد.»

۵۷۲۴۷