ماندگارترین اذان‌های ضبط شده تاکنون

روزنامه جام‌جم – هوشنگ جاوید: موسیقی بومی مناطق مختلف با ورود اسلام به خدمت مناسک و آیین‌های اسلامی درآمد و خیلی زود در هر قوم و منطقه‌ای، لحن‌هایی برای قرائت قرآن و اذان گفتن به وجود آمد که امروز گنجینه ارزشمندی از داشته‌های ملی و معنوی ماست. حدود ۴۰ نوع لحن برای قرائت قرآن و اذان در ایران شناسایی شده که همه آن‌ها برآمده از سبک زندگی مردم فلات ایران بوده‌اند و حالا برخی از آن‌ها رو به فراموشی هستند.

در این مطلب تعدادی از مهم‌ترین اذان‌هایی که در فواصل موسیقی ایرانی خوانده شده‌اند و موذن این اذان‌ها را معرفی کرده‌ایم.

بدون تردید همه ما موذن‌های خوش‌صدایی را می‌شناسیم که با صدای ملکوتی‌شان به اوقاعات شرعی رنگ معنویت زده‌اند و روحمان را با اذان پیوند داده‌اند؛ کسانی، چون حسن رضائیان، حسین‌علی شریف، محمد حسین سبزعلی، کریم منصوری، عباس سلیمی، محمدحسین سعیدیان و نیز موذن‌های بین‌المللی از جمله راغب مصطفی غلوش، عبدالمنعم طوخی و محمد سیدطنطاوی که این روز‌ها از رادیو و تلویزیون صوتشان را می‌شنویم.

اولین اذان ضبط شده

موذن: محمد فلاحی معروف به جناب دماوندی

تاریخ ضبط: سال ۱۲۹۱

این اذان روی صفحه گرامافون ضبط شده است. فلاحی یا همان دماوندی که سال ۱۲۴۶ به دنیا آمد، خواننده ردیف مجلسی و از منبرخوانان عصر ناصری بود که تا اوایل دوره پهلوی دوم یعنی تا سال ۱۳۵۲ زندگی کرد و در سن ۱۰۶ سالگی دار فانی را وداع گفت.

محمد فلاحی یا همان جناب دماوندی، ردیف آوازی و فن خوانندگی را از آقا‌جعفر لاهیجی یاد گرفته بود. از ۳۰ سال اول زندگی او اطلاعات زیادی در دست نیست، اما سال‌های بعد زندگی او مقارن بود با دوره رونق موسیقی ایرانی و رواج ردیف دستگاهی. در همان سال‌ها بود که گرامافون به ایران وارد شد و در اولین دوره ضبط صفحات ایرانی یعنی از ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۳ آثاری از دماوندی در تهران، تفلیس، لندن و پاریس ضبط شدند. از بین تمام آثار ضبط‌شده از دماوندی صفحه اذان و مناجات او از بقیه مشهورتر است. او اذان را در فواصل بیات ترک اقامه کرده بود و البته خودش به سبک خراسانی تسلط داشت.
او در یک مصاحبه رادیویی که ۱۴ دی ۱۳۵۰ انجام شد، گفته بود که اذان‌گویی را از سیدجعفر لاهیجی و ردیف آوازی را از سیدعبدالرحیم اصفهانی در اصفهان آموخته است.

ماندگارترین اذان ایرانی

موذن: رحیم موذن‌زاده

تاریخ ضبط: سال ۱۳۳۴

رحیم موذن‌زاده اردبیلی متولد سال ۱۳۰۴ است و از معروف‌ترین موذن‌های ایرانی که اجرایی ملکوتی از اذان ارائه کرده بود. این اذان معروف در آواز بیات ترک و در گوشه «روح الارواح» اقامه شده است. اذان مشهور موذن‌زاده در رادیو ضبط شد و در سال ۱۳۸۷ به عنوان اثر ملی در حوزه میراث معنوی کشور ثبت شده است. رحیم موذن‌زاده درباره رمز ماندگاری و زیبایی اذانش گفته است: «برای این‌که این اذان را با دهان روزه گفتم تا قربه الی‌ا… باشد. این یک کار مادی نبود، بلکه معنوی بود.»

اذان‌گویی در خانواده موذن‌زاده یک میراث ۱۵۰ ساله بود. حتی پیش از آن‌که در ایران شناسنامه‌ای صادر شود، پدرش را با عنوان مؤذن می‌شناختند و با همین عنوان خطابش می‌کردند. این شد که رحیم و برادرش سلیم که او نیز از مداحان موذن‌های معروف بود، نام خانوادگی موذن‌زاده را در شناسنامه داشتند. رحیم موذن‌زاده در سال ۱۳۸۴ پس از ابتلا به بیماری سرطان در بیمارستان مدائن تهران چشم از جهان فرو بست.

اذان زیرزمینی ایرانی

موذن: حسین صبحدل

تاریخ ضبط: سال ۱۳۵۳

حسین صبحدل باید کفاش می‌شد، اما شغل پدری را به عشق هنر موسیقی رها کرد و آواز سنتی ایرانی را آموخت. او به موسیقی‌آوازی، دستگاهی و ردیف موسیقی سنتی تسلط داشت و اذان معروفش از جمله اذان‌هایی است که در بیات ترک اقامه شده‌است.

بزرگ‌تر‌ها به خاطر دارند که بهترین برنامه‌های ماه رمضان و سحرگاهی دهه ۶۰ و ۷۰ رادیو و تلویزیون به نویسندگی و تهیه‌کنندگی صبحدل تهیه می‌شدند و نیز البته در کنار تمام این فعالیت‌ها، صبحدل اواسط دهه ۵۰ و در دوره پهلوی اذانی اقامه کرده بود که در محافل و مجالس پخش می‌شد، چون در آن دوره رادیو و تلویزوین اذان پخش نمی‌کردند. همین مساله باعث شده که اذان صبحدل را ملقب کنند به اذان انقلاب. گویا شهید آیت‌ا… مطهری وصیت کرده بود که جنازه‌اش را با صدای اذان صبحدل تشییع کنند و این اذان یک بار هم بعد از انقلاب دوباره اقامه و ضبط شد، اما ضبط دوم به‌خوبی اولی از کار در نیامد.

حسین صبحدل در اواسط سال ۱۳۸۵ به بیماری ریوی دچار شد و پس از تحمل چند ساله بیماری ۱۳ آبان سال ۱۳۸۸ در ۷۸ سالگی دار فانی را وداع گفت.

متفاوت‌ترین موذن

موذن: عطاا… امیدوار

یکی از متفاوت‌ترین موذن‌های ایرانی عطاا… امیدوار است نه به این دلیل که حرفه اصلی‌اش معماری و شهرسازی است و نه به این دلیل که نقاشی و عکاسی و فیلمسازی می‌داند و در عین حال اذان هم اقامه می‌کند، بلکه از این بابت که او اذان را در سه دستگاه متفاوت آواز ایرانی خوانده است.

عطاا.. امیدوار متولد سال ۱۳۲۵ در بافت کرمان است. او در دانشکده هنر‌های معاصر تهران تحصیل کرده و از دانشکده معماری بوزار فرانسه با درجه دکترا فارغ‌التحصیل شده است. مرکز همایش‌های صدا و سیما، محل کار سفیر امارات متحده عربی در ایران و پاویون تشریفات حرم حضرت امام (ره) از جمله ساختمان‌هایی است که امیدوار طراحی کرده است.

امیدوار که موسیقیدان هم هست و مسلط به دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی، برخلاف بسیاری از موذن‌های ایرانی که بر اساس فواصل بیات‌ترک اذان گفته‌اند، در دستگاه‌های نوا، همایون و چهارگاه اذان را اقامه کرده و اذانش در دستگاه چهارگاه و به‌طور مشخص در گوشه منصوری، موفق‌ترین تجربه او در این زمینه محسوب می‌شود. اذان او بار‌ها در بم طنین‌انداز شده است. یک بار بعد از زلزله بم در ارگ تاریخی این شهر و باردیگر در سال ۱۳۹۵ و در مراسم بزرگداشت ایرج بسطامی که امیدوار پشت میکروفن رفت و اذان گفت.

اذان ثبت شده در میراث معنوی

موذن: شیخ محمد آقاتی

تاریخ ضبط: ۱۳۲۷

متولی وقت حرم امام رضا (ع)، به زادگاه شیخ محمد آقاتی رفته بود که صدای رسای او را به هنگام اذان گفتن شنید و دعوتش کرد که برای اجرای مراسم دعا و اذان به مسجد گوهرشاد برود. همین اتفاق مسیر زنگی شیخ‌محد را تغییر داد او برای ادامه تحصیل علوم دینی وارد مدرسه نواب شد و بعد‌ها برای اجرای مراسم دعا و اذان در رایدو به تهران دغوت شد و تلاوت زنده اذان در مسجد سلطانی تهران را برعهده گرفت.

اذان شیخ محمدآقاتی در روز‌های حضورش در رادیو به سال ۱۳۲۷ ضبط شد و یکی از ماندگارترین اذان‌ها است که نام آقاتی را در کنار موذن‌های برتر ایران قرار داد. در ابتدای اذان آقاتی تسبیحاتی خوانده شده و از ویژگی‌های آن فرود آمدن صدا در انتهای اذان در درآمد شور است به ترتیبی که لا اله الا الله انتهای اذان در مرتبه دوم، در درآمد شور به پایان می‌رسد.
سبک موسیقیایی اذان محمد آقاتی سبب شده که این اثر ۲۹ شهریور ۱۳۹۰ در فهرست میراث معنوی ایران ثبت شده و گروه سنت‌ها و نمود‌های شفاهی شاخه موسیقی قرار گرفته است.

اذان یک خواننده ایرانی

موذن: جلال‌الدین تاج اصفهانی

تاریخ ضبط: ۱۳۰۶

موذن نبود، اما صدای خوش و قدرت و تسلطش بر موسیقی را به کار برد و با فواصل بیات ترک اذان گفت. استاد جلال تاج اصفهانی استاد آواز بوده و حرفه‌اش خوانندگی بود و آموزش موسیقی. او در رادیو گوشه‌های موسیقی ایرانی را تدریس کرده بود و هنرمندانی، چون علیرضا افتخاری و حمیدرضا نوربخش از شاگردانش بودند.

در گذشته و حتی هنوز هم کسانی هستند که از صدای خوب و توان آواز خوانی برای مکبری، اذان‌گویی، مداحی و اجرای برنامه‌های مذهبی بهره می‌گیرند، اما تاج اصفهانی در موسیقی آوازی ایران یک استاد تمام عیار بود که بخشی از این استادی را برای اذان گفتن به خدمت گرفت.

او سال ۱۲۸۲ در اصفهان متولد شده بوند و پدرش شیخ اسماعیل معروف به تاج‌الواعظین بود. استاد تاج اصفهانی از همان سال ۱۳۱۹ همکاری با رادیو را آغاز کرد و از ۱۳۲۸ به همکاری با رادیو اصفهان پرداخت. تاج ضمن خوانندگی، سرپرست نوازندگان رادیو اصفهان شد و برنامه‌هایی برای آموزش گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی ایرانی اجرا می‌کرد.