فراز و فرود خانه تاریخی ساسون

این بخشی از روایت جاوید قدیرزاده، هنرمند قلم‌زنی است که مدت ۱۲ سال همراه با خانواده‌اش در خانه ساسون اقامت داشت و بعد از آن نیز مدت هفت سال در یکی از اتاق‌های این خانه به قلم‌زنی پرداخته و به‌نوعی از خانه نیز محافظت می‌کرد.

خانه‌ای که این جوان هنرمند از آن حرف می‌زند بر اساس آنچه در پرونده ثبتی آن آمده در خیابان شمس‌آبادی، کوچه عالم‌آرا (بازار آزادی)، پلاک ۵۹ با کد پستی ۵۹۹۱۳-۸۱۳۴۶ الی ۵۹۹۱۱-۸۱۳۴۶ قرار دارد. 

او ماجرای سکونت خود و خانواده‌اش در خانه ساسون را این‌طور توضیح می‌دهد: «خانه ساسون در کوچه‌باغی قرار دارد که در آن فقط چهار خانه وجود داشت. یکی از خانه‌ها فروخته شد و سه خانه هزارمتری باقی ماند، صاحبِ خانه‌ دوم هم در امریکا بود و خانه او مصادره شد و تنها دوخانه متعلق به اسحاق ساسون باقی ماند که ما در یکی از خانه‌ها ساکن بودیم و در خانه کناریِ این خانه هم که آن‌هم متعلق به اسحاق ساسون بود یک خانواده منصور رحمانیان و همسرش احترام‌خانم ساکن بودند که از فرخ‌خانم (همسر اسحاق ساسون) یعنی زن‌عموی سلیمان ساسون نگهداری می‌کردند، خودشان ‌هم در پاساژ آزادی مغازه لباس‌فروشی داشتند.

خانه ساسون متعلق به دوره پهلوی اول و مالک آن اسحاق ساسون (عموی سلیمان ساسون) است. البته این اواخر آقای سلیمان ساسون شخصی را برای دیدن خانه آورد که می‌گفت پنجره‌های خانه متعلق به دوره قاجار است؛ این هم قابل‌توجه است که آقای اسحاق ساسون نجار حرفه‌ای بودند و ضمن آن، در اصفهان و بعدها در پاریس یک عتیقه‌فروشی داشت. این خانه دوطبقه بود و مشخص بود که مالک آن، خانه را برای دل خودشان ساخته است. راه‌پله آن چوبی بود و سقف‌ها تیر چوبی داشت.»

او ادامه می‌دهد: «برادرزاده اسحاق ساسون یعنی سلیمان ساسون با دایی من (سعید پیرجمالی) دوست بود، دایی من تار و سه‌تار می‌ساخت و بعدها به امریکا رفت. ما ساکن تهران بودیم تا اینکه بعد از جدایی پدر و مادرم، همراه با مادرم به اصفهان آمدیم، البته قرار نبود این‌همه سال اصفهان بمانیم. آقای ساسون (سلیمان ساسون) به دایی من گفت که یک ‌خانه‌باغ دارد و ما می‌توانیم مدتی آنجا ساکن شویم. ما هم از سال ۱۳۷۵ در خانه ساسون ساکن شدیم. ابتدا قرار بود یک یا دو سال به‌طور موقت در آن خانه بمانیم، اما ماندگار شدیم. همان سال (سال ۷۵) مالک اصلی خانه یعنی اسحاق ساسون فوت کرده بود.

این خانه به سبک کوشک قاجاری ساخته‌شده و آن زمان که ما به خانه آمدیم خیلی خوب و سر پا بود، درخت‌هایش سرسبز بود و پنجره‌هایش سر جایش بود، ولی به‌مرور از بین رفت. علت از بین رفتن خانه ساسون این بود که حدود سال ۱۳۸۴ توسط ستاد اجرایی فرمان امام در طرح مصادره رفت؛ آن زمان ما هنوز در این خانه ساکن بودیم، البته چون آقای ساسون (سلیمان ساسون) وکیل بود و از سویی دیگر خانه در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده بود، ازاین‌رو موضوع مصادره آن به تعویق انداخته می‌شد و به همین دلیل بود که ما همچنان تا سال ۸۸ در خانه آقای ساسون بودیم و خانه بلاتکلیف باقی‌مانده بود یعنی هم توسط ستاد اجرایی فرمان امام مصادره شده بود و هم توسط میراث فرهنگی به ثبت میراث ملی رسیده بود.»

قدیرزاده می‌گوید: «البته چیزی که من می‌دانم این است که وقتی ارزش یک ملک یا قدمت آن بالا باشد میراث فرهنگی می‌تواند آن را بدون نظر مالک ثبت کند، اما در مورد خانه‌هایی مانند خانه ساسون که بعد از فوت آقای اسحاق ساسون، مالک مشخصی نداشت و قدمت بالایی هم ندارد برای ثبت آن باید از مالک اجازه گرفته می‌شد؛ به همین دلیل بود که آقای ساسون خیلی شاکی و معتقد بود که میراث فرهنگی باید پیش از ثبت خانه از او نظرخواهی می‌کرد و رضایت او را می‌گرفت.

بعدازاینکه خانه ساسون به طرح مصادره رفت و از طرفی هم در فهرست میراث ملی ثبت شد در مورد مالکیت آن بین ستاد اجرایی فرمان امام و میراث فرهنگی و آقای ساسون کشمکش وجود داشت؛ از طرف دیگر آقای ساسون سند قطعی از اسحاق ساسون نداشت و به همین دلیل طبق قانونِ فعلی مصادره شد.»

این هنرمند جوان اضافه می‌کند: «آقای ساسون همیشه می‌گفت که من تنها فامیل از خانواده ساسون هستم که در ایران مانده‌ام و ورثه می‌گویند خانه را بفروش و پول ما را بده و من با این شرایطی که ایجادشده نمی‌توانم و شاید اگر خانه ثبت میراث فرهنگی ‌نشده بود وضع بهتری داشت. میراث فرهنگی بدون اجازه اینجا را ثبت کردند اگر از من اجازه می‌گرفتند به آن‌ها می‌گفتم نه و بعد خودم یک خریدار پیدا می‌کردم تا خانه را به او بفروشم و آن فرد هم به داد این خانه ‌می‌رسید چون من نمی‌توانم به این خانه رسیدگی کنم و خیلی هزینه دارد.

ما درمجموع از سال ۷۵ تا ۸۸ به مدت ۱۲ سال با خانواده در خانه ساسون زندگی کردیم، ولی به این دلیل که همه می‌خواستند صاحب این ملک شوند و هرروز زنگ می‌زدند و یکی می‌گفت خانه متعلق به من است و دیگری هم به همین ترتیب خانه را متعلق به خودش می‌دانست ما هم بلاتکلیف بودیم و احساس می‌کردیم یا آقای ساسون خانه می‌فروشد یا ستاد اجرایی فرمان امام ما را بیرون می‌کند؛ از سویی دیگر شرایط زندگی در این خانه کم‌کم از بین رفت چون آب و گاز نداشت و فقط برق داشت، ما چاه داشتیم و سطح آب زیرزمینی هم پایین رفته بود و رفته‌رفته زندگی سخت می‌شد. آقای ساسون هم در آنجا خرجی نمی‌کرد چون هم خانه بزرگ بود و هم در طرح مصادره افتاده بود.»

او اینطور ادامه می‌دهد: «البته آقای ساسون فکر می‌کرد که این خانه سریع فروخته‌شده و به پارکینگ تبدیل می‌شود چون ستاد اجرایی فرمان امام برای آن کاربری پارکینگ عمومی برای پاساژ آزادی و افتخار را تعیین کرده بود تا اینکه هفت سال قبل یک نفر می‌خواست خانه را بخرد و بسازد و به پارکینگ تبدیل کند تا اینکه استعلام از شهرداری گرفت و متوجه شد در فهرست میراث ملی ثبت‌شده است. این را هم بگویم که چهار پلاک هزارمتری در این کوچه بود که عقب‌نشینی خورده است یعنی فاصله خانه‌ها تا لب مادی ۳ متر بود ولی فکر می‌کنم ۱۵۰ متر از آن در عقب‌نشینی رفت.

آن زمان من در یک کارگاه قلم‌زنی شاگرد بودم و سال ۸۸ بعدازاینکه خانواده من از این خانه رفتند آقای ساسون به من گفت «اگر می‌خواهی در خانه بمان و اینجا کار کن چون اگر اینجا خالی شود هم پاتوق دزدها شده و هم به‌اصطلاح به آشغالدانی تبدیل می‌شود.» من هم ماندم و نگهبان خانه بودم و هم در یکی از اتاق‌هایش کار می‌کردم البته نه اینکه کارگاهم باشد. به‌این‌ترتیب تا سال ۹۵ مدت هفت سال آنجا بودم و در تمام این مدت آقای ساسون هزینه‌ای برای آن خانه نکرد چون می‌گفت هزینه‌اش برنمی‌گردد؛ اما به‌مرور چون آب نبود درختان خانه خشکید و قسمت‌هایی از سقف ریخت. البته من با ابزاری که داشتم خیلی سعی کردم آنجا را حفظ کنم، آقای ساسون هم می‌گفت اگر برای دل خودت داری انجام می‌دهی انجام بده وگرنه آن‌ها (ستاد اجرایی) خانه را خراب می‌کنند.»

قدیرزاده سپس اشاره می‌کند: «بعد از مدتی من بیمار شدم و زمانی که در بیمارستان بستری بودم دومرتبه به خانه دزد زد که در مرتبه اول حتی وسایل من را هم که در یکی از اتاق‌ها بود دزدیدند، یعنی هرچه در خانه بود و چند تا از پنجره‌های داخل ساختمان در طبقه بالا را بردند. در مرتبه دوم همه پنجره‌ها دزدیده شد و وقتی من دیدم سریع به آقای ساسون و ستاد اجرایی فرمان امام زنگ زدم؛ خیلی عجیب بود که حتی کاشی‌های خانه را هم جدا کرده و برده بودند.

این دو سرقت به فاصله یک سال از هم اتفاق افتاد و خانه مخروبه شد. وقتی‌که این اتفاق که افتاد ستاد اجرایی فرمان امام به من گفت که چه دلیلی دارد که با وضعیت جسمانی که داری و با شرایطی که خانه دارد آنجا بمانی. بعد هم سریعاً همه درختانش را بریدند.

او می‌گوید: «در مورد به مزایده گذاشته شدن خانه هم بگویم که این خانه دومرتبه به مزایده گذاشته شد یک‌بار در سال ۹۳ و مرتبه دوم در سال ۱۴۰۱ و درواقع آقای ساسون و ستاد اجرایی فرمان امام با هم به‌نوعی توافق کرده‌اند چون چاره‌ای نداشتند. ستاد سهم خودش را به مزایده گذاشت یعنی ۵۲.۵ حب؛ هر ۶ دانگ ۷۲ حب می‌شود ۱۹ حب و نیم از آن متعلق به ساسون و بقیه‌اش متعلق به ستاد است.»

همان‌طور که جاوید قدیرزاده در صحبت‌های خود به آن اشاره کرد خانه اسحاق ساسون تا کنون دو بار از سوی ستاد اجرایی فرمان امام استان اصفهان در مزایده قرارداده شد، ولی بر اساس گفته‌های مسئولان این ستاد اجرایی، هنوز خریداری برای خانه ساسون متقاضی نشده است.

در هر حال تورج حاج رحیمیان، مدیر سابق ستاد اجرایی فرمان امام استان اصفهان در پاسخ به این سؤالات که «این خانه چه زمانی در طرح این ستاد قرار گرفت؟ آیا خانه دارای مالک حقیقی است یا خیر؟ چرا بلاتکلیف باقی مانده است؟ چرا تنها بخشی از حَب در مزایده گذاشته‌شده نه به‌طور کامل؟ آیا شخص یا سازمانی حاضر به خریداری خانه ازطریق مزایده شده است؟ برای خانه چه نوع کاربری تعیین شده است؟» اظهار کرد: تکلیف خانه تا چندماه دیگر معلوم می‌شود، کاربری خانه هنوز معلوم نیست، اما مزایده با هدف احیا و استفاده به‌عنوان عمارت تاریخی و گردشگری و احتمالاً در صورت موافقت‌های نهایی به‌عنوان خانه بومگردی هدف‌گذاری شده است؛ ولی هنوز بهره‌بردار مشخص نشده و البته مناقصه تا زمان مشخص‌شدن بهره‌بردار ادامه خواهدداشت.»

او هم‌چنین در پاسخ به این‌که آیا بخشی از خانه که در مزایده گذاشته‌نشده متعلق به سلیمان ساسون است، گفت: «بالاخره از لحاظ سهم مالکیت درصد دارند، اما مجاز به بهره‌برداری مستقیم بدون نظارت وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری و نهادهای دیگر نیستند و تا مشخص‌شدن تکلیف نهایی باید صبر کرد.»

همچنین رضوان اصغری، سرپرست ستاد اجرایی فرمان امام استان اصفهان نیز گفت: «کسی در مزایده خانه ساسون به‌عنوان برنده اعلام‌نشده است و همچنان وضعیت آن مشخص نیست و بر روی آن در حال برنامه‌ریزی‌هایی هستیم.»

رضوانی در پاسخ به اینکه آیا درنظرگرفتن کاربری پارکینگ برای این خانه صحت دارد یا خیر، تصریح کرد: «خیر به پارکینگ تبدیل نمی‌شود و در حال حاضر نیز برنامه‌ای برای مزایده مجدد این بنا وجود ندارد. کسی در مزایده خانه ساسون به‌عنوان برنده اعلام‌نشده است و همچنان وضعیت آن مشخص نیست و بر روی آن در حال برنامه‌ریزی‌هایی هستیم.»

او در پاسخ به اینکه آیا درنظرگرفتن کاربری پارکینگ برای این خانه صحت دارد یا خیر، تصریح کرد: «خیر به پارکینگ تبدیل نمی‌شود و در حال حاضر نیز برنامه‌ای برای مزایده مجدد این بنا وجود ندارد.»

به هرروی، آنچه مسلم است ویژگی‌ها منحصر به‌فرد خانه اسحاق ساسون بود که آن را به‌عنوان یکی از خانه‌های واجد ثبت در فهرست میراث ملی مطرح کرد؛ تا آنجا که در بخشی از پرونده ثبتی این خانه که با شماره ۲۰۰۱۰ و در تاریخ ۲۲ آبان‌ماه ۱۳۸۶ در فهرست آثار ملی ثبت‌شده، آمده است که «یهودیان ابتدا در محل جویباره اصفهان که محله‌ای فقیرنشین بوده زندگی می‌کردند که فردی به نام اسحاق ساسون به کمک برخی از اهالی زمین‌های واقع در کوچه عالم‌آرا، فروهر، انقلاب و استانداری را می‌خرد که باعث سکنی گزیدن یهودیان از جویباره به این قسمت‌ها می‌شود. او که طراح ساختمان و مهندس معمار بوده برای متمرکز کردن یهودیان کنیسه‌ای در خیابان فلسطین می‌سازد که طراح آن طی سفری که هفتادسال پیش به اورشلیم داشته از کنیسه کتر داوود اقتباس کرده بود. از دیگر آثار او خانه‌ای است که در خیابان شمس‌آبادی اصفهان واقع‌شده است. همچنین ایشان به همراه عمویش نیسان ساسون کارگاه صنایع‌دستی داشتند که محصولاتشان را که شامل وسایل تزئینی از صدف و عاج و استخوان و نقاشی و مینیاتور بوده به اروپا عرضه می‌کردند.)که حاج مصورالملک از مینیاتوریست‌های معروف از شاگردان ایشان بوده است. حاج مصورالملک  در طی سفری که به اروپا داشته دو اصل مهم را وارد مینیاتور ایران می‌کند؛ یکی پرسپکتیو و دیگری ترسیم مینیاتور با رنگ‌روغن روی عاج فیل و استخوان)»

این پرونده اشاره می‌کند که «اسحاق ساسون در سال ۱۳۴۰ چشم از جهان فروبست.»

همچنین در خصوص تاریخچه و وجه‌تسمیه خانه اسحاق ساسون در پرونده ثبتی آن آمده است که «بر طبق شواهد موجود، بنا متعلق به دوره پهلوی است که توسط مالک اولیه اسحاق ساسون طراحی و بناشده است. سبک بنا به‌صورت کوشک‌های دوره صفوی است. کلیه تزئینات به‌کاررفته در بنا اعم از درها و کاشی‌کاری‌ها متعلق به دوران صفوی و قاجار است. برخی از کاشی‌کاری‌ها به سبک تزئینات صفوی اجراشده است.»

ضمن اینکه در این پرونده اشاره‌شده که بنا در مالکیت اسحاق ساسون است و در خصوص مشخصات این خانه نیز چنین آمده است: «بنا با عرصه‌ای حدود ۹۳۰/۷۱مترمربع دارای اعیانی ۱۴۵ مترمربع و با ابعاد ۱۶/۲۳ در ۸/۳۷ متر و ارتفاع ۸ متر در دو اشکوب احداث‌شده است. این بنا به‌صورت کوشکی در وسط یک باغ مشجر است و کوشک در جبهه شمالی حیاط قرارگرفته است. اشکوب تحتانی بنا شامل تالار با پوشش کلیل و پنجره‌های گره‌چینی شده و کاشی‌کاری‌های زیبای معرق و هفت‌رنگی است که زینت‌بخش بنا است.»

مشخصات دیگر خانه اسحاق ساسون بر پرونده ثبتی آن چنین است: «دو اتاق سه‌دری در جبهه غربی و شرقی با سقف چهاربخشی آن همراه با پس اتاق‌های ضلع شمالی از دیگر فضاهای این اشکوب است. فضاهای اشکوب فوقانی بر اتاق‌های طبقه همکف منطبق است و با این تفاوت که تالار مرکزی در طبقه فوقانی به دلیل وجود پلکان دسترسی کوچک‌تر بناشده است. کلیه فضاها با پوشش کلیل مسقف شده‌اند. رواق ستون‌دار نمای خارجی بنا را دربرگرفته است. اتاق‌های قرارگرفته در منتهی‌الیه ضلع شمالی دارای کاربرد انبار است. تابلوی کاشی‌کاری معرق در میانه ضلع شمالی تالار مرکزی با نقش دو طاووس در میانه گله‌ای شاه‌عباسی و دهان‌اژدری در زمینه‌ای سیاه کارشده است. در زیر این تابلو سر بخاری کاشی‌کاری است که ستاره هشت پر در میانه این نشان از آیین مالک است.»

همچنین در مورد یکی دیگر از ویژگی‌های این خانه آمده است: «پنجره‌های گره چینی شده یا شیشه‌های الوان و آلت و لغت بری، کاشی‌کاری زیبا شامل کاشی‌های هفت‌رنگ و معرق و آیینه‌کاری از ویژگی‌های شاخص بنا است که با توجه به اینکه مالک در زمینه خریدوفروش عتیقه نیز دستی داشته تزئینات درها و کاشی‌کاری‌ها از دیگر ابنیه تاریخی در این عمارت به‌کاررفته‌اند.» ضمن اینکه «ارزش‌های تاریخی بنا و قرار گرفتن آن در بافت تاریخی شهر اصفهان و نیز کاربرد تزئینات دوره‌های صفوی و قاجار در ساخت بنا به‌عنوان نمونه‌ای منحصربه‌فرد ثبت اثر را در فهرست آثار ملی ضروری می‌نماید.»

اما سلیمان ساسون، برادرزاده اسحاق ساسون که تنها بازمانده این خاندان در اصفهان به‌شمار می‌رود نیز با اشاره به اینکه تمام درها و پنجره‌های این خانه را بردند و خانه دیگر هیچ چیزی ندارد، حاضر به صحبت درباره خانه نشد! 

از سویی دیگر، برخی شبهاتی است که درخصوص خروج خانه اسحاق ساسون از فهرست میراث ملی مطرح‌شده است! سیدمهدی موسوی موحد، معاون میراث فرهنگی استان اصفهان در پاسخ به این سوال برای ایسنا نوشت: «فعلاً همانطور خرابه باقی مانده است. خانه ثبت در فهرست آثار ملی است. بازرسی نیز از خانه بازدید کرده و قرارشده است با ستاد اجرایی فرمان امام استان که مالکیت را دراختیار دارد مکاتبه کند.»

انتهای پیام