فتحعلی شاه قاجار؛ بازیچه تاریخ پرتلاطم

فتحعلی شاه، برادرزاده آقامحمدخان قاجار بود. آقامحمدخان قاجار، فرزندی برای جانشینی نداشت؛ ازاین‌رو، فتحعلی شاه را به‌عنوان نائب‌السلطنه خود انتخاب کرد و بعد از او، برادرزاده‌اش بر تخت سلطنت ایران تکیه زد. فتحعلی شاه، بیش از ۳۷ سال بر تخت سلطنت ایران تکیه زد؛ اما پادشاه لایقی نبود. در عصر او جنگ‌های بین ایران و روس در گرفت و ارتش ایران در آن‌ها شکست خورد. بعد از این جنگ‌ها، بین ایران و روسیه عهد‌نامه‌هایی امضا شد که به موجب آن، بخش‌های زیادی از قلمرو شمال غرب ایران جدا و به روسیه الحاق شد.

آنچه باید درباره فتحعلی شاه قاجار بدانید:

_{منبع عکس: wikipedia}

زندگی نامه فتحعلی شاه قاجار

فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۱۵۰ هجری خورشیدی در دامغان متولد شد. پدرش حسینقلی‌خان جهانسوز فرماندار دولت زندیه در دامغان بود. فتحعلی شاه که بابا خان نام داشت، برای جلوگیری از شورش پدر، از ابتدای دوران کودکی، گروگان دربار زندیه بود. وی بعد از چندین سال به دامغان بازگشت و بعد از مرگ پدر به‌همراه دیگر عمویش، نزدیک دو سال را در استرآباد گذراند.

در نبردی که بین آقامحمدخان قاجار و برادرانش درگرفت، محمد خان پیروز شد و بر مازندران سلطه یافت. وی با مادر فتحعلی خان ازدواج کرد و عنوان پدرخواندگی او را گرفت. فتحعلی خان در بسیاری از جنگ‌ها عموی خود را همراهی می‌کرد. وی ابتدا با بدر جهان خانم  و سپس در سال ۱۱۹۷ هجری قمری با آسیه خانم دولو ازدواج کرد. ازدواج دوم او سیاسی بود و به دستور آقامحمدخان قاجار برای ایجاد صلح بین دو طایفه قاجار شکل گرفت.

آغامحمد خان قاجار در زمان حیات خود، فتحعلی شاه را به‌عنوان نائب‌السلطنه برگزید

آقامحمدخان قاجار، فتحعلی شاه را به‌عنوان ولیعهد خود انتخاب کرد و او را همراه خود به شیراز برد تا به جنگ لطفعلی خان زند برود. در آنجا فتحعلی خان به‌سمت خلیج فارس لشکر کشید و در فتح کرمان همراه شاه حضور نداشت. پس از فتح کرمان، فتحعلی خان به‌عنوان حاکم فارس و کرمان انتخاب شد و آقامحمدخان قاجار راهی تهران شد.

آقامحمدخان قاجار پس از رسیدن به حکومت، وارد جنگ با روس‌ها در تفلیس و قفقاز شد و چون گمان می‌برد جنگ به درازا بکشد، میرزا شفیع و میرزا محمد خان قاجار را مامور کرد در صورت عدم بازگشت او، فتحعلی خان را به سلطنت بنشانند. آقامحمدخان قاجار در جریان جنگ‌ها، در حالی که مشغول فرونشاندن شورش‌های محلی بود، قره‌باغ را تصرف کرد؛ اما در شورشی که ایجاد شد، با توطئه اطرافیانش، به دست خدمتکاران خود به قتل رسید.

با کشته شدن آقامحمدخان قاجار شورش‌های زیادی برای رسیدن به حکومت توسط مدعیان، شکل گرفت. فتحعلی شاه که نائب السلطنه بود بدون تلف کردن وقت با ۳۰۰ سوار راهی تهران شد. سرانجام فتحعلی شاه توانست تمامی شورش‌ها را فرونشاند و به تخت سلطنت ایران بنشیند. فتحعلی شاه در روز عید فطر سال ۱۲۱۳ هجری قمری تاج‌گذاری کرد و ابراهیم خان اعتمادالدوله را به‌عنوان صدراعظم خود برگزید.

_{منبع عکس: ناشناس}

حوادث مهم‌ دوران فتحعلی شاه قاجار

شورش صادق خان شقاقی: پس از مرگ آقامحمدخان قاجار، سردار او صادق خان شقاقی به آذربایجان حمله و ادعای سلطنت کرد. فتحعلی شاه شورش وی را پاسخ داد و در حوالی قزوین با شکست او، این نافرمانی را خاتمه داد.

شورش حسین‌قلی خان: حسین‌قلی خان برادر فتحعلی شاه بر علیه شاه شورش کرد و شاه نافرمانی او را در ۱۲۱۷ هجری قمری در هم شکست.

انقراض سلسله‌های افشار و زند: در دوره فتحعلی شاه هنوز هم بازمانده‌هایی از حکومت زند در جنوب بود. محمد خان زند در این دوره برای بازیابی حکومت زند شورش کرد و به دست فتحعلی شاه کشته شد و بقایای حکومت زندیه از بین رفت.

نادر میرزا افشار نیز که از بازماندگان حکومت افشاریه بود، پس از مرگ آقامحمدخان قاجار در خراسان شورش کرد تا شاید بتواند حکومت افشاریه را زنده کند؛ اما او نیز توفیق نیافت و در سال ۱۲۱۷ هجری قمری دستگیر و کشته شد.

سلطه بر هرات: فتحعلی شاه قاجار با حمایت از محمود برادر زمانشاه درانی، بر هرات حاکم شد و آن را تابع ایران کرد و تا سال ۱۲۴۵ هجری قمری هرات تحت حمایت ایران بود.

برکناری ابراهیم خان کلانتر: فتحعلی‌شاه وقتی فزونی گرفتن قدرت صدراعظم خود را دید، او را برای ادامه حکومت خود خطرناک دانست و دستور قتل وی را داد، سپس میرزا شفیع مازندرانی را جایگزین او کرد.

ارتباط با هند: زمان شاه حاکم افغانستان قصد حمله به هند را داشت. لرد ولزکی حاکم هند مهدی علی خان نماینده کمپانی هند شرقی را به دربار ایران فرستاد و از او خواست جلوی پیش‌روی افغان‌ها را بگیرد. سر جان ملکم نماینده دیگری بود که از سوی کمپانی هند شرقی به ایران آمد و برای محافظت از مرزهای هند در مقابل حملات زمان شاه، قراردادی با فتحعلی شاه امضا کرد. بر طبق این قرارداد، بعضی امتیازات تجاری در خلیج فارس به انگلیسی‌ها داده شد و ملکم عهد کرد وقتی از جانب افغانستان یا فرانسه به خاک ایران تجاوز شد از مساعدت به ایران خودداری نکند. فتحعلی شاه محمود میرزا حاکم هرات را به جنگ زمان شاه فرستاد. محمود میرزا در جنگی موفق شد زمان شاه را به قتل برساند و خطر وی را از هند برطرف کند.

بهانه دور اول جنگ‌های ایران روس، حمله حاکم قفقاز به گنجه بود

جنگ اول ایران و روس: در سال ۱۲۱۰ هجری قمری، هراکلیوس شاه گرجستان مرد و پسرش گئورگی دوازدهم به تخت سلطنت رسید و خود را تحت تبعیت پل الکساندر اول تزار روسیه قرار داد. گئورگی در سال ۱۲۱۵ هجری به دست روس‌ها کشته شد و گرجستان رسما به روسیه ملحق شد. الکساندرمیرزا و طهمورث میرزا، پسران گئورگی به خاک ایران پناهنده شدند و از فتحعلی شاه درخواست کمک کردند.

در پی فتح گرجستان به دست روسیه، سیسیانوف سردار روس، حاکم قفقاز شد و به گنجه حمله کرد. این حمله بهانه‌ای برای آغاز جنگ‌های ایران و روسیه بود. فتحعلی شاه، پسرش عباس میراز و میرزا عیسی فراهانی وزیر عباس میرزا را مامور جنگ با روس‌ها کرد. سیسیانوف سردار روس در سال ۱۲۱۸ هجری قمری جواد خان زیاد اوغلی حاکم گنجه را کشت و آنجا را تصرف کرد.

_{منبع عکس:wikipedia}

در سال ۱۲۱۹ هجری قمری عباس میرزا روس‌ها را در جنگ اچمیازین شکست داد و ایروان را تصرف کرد. در سال ۱۲۲۰ هجری قمری سیسیانوف به دست حاکم باکو کشته و گودوویچ جانشین او شد. در سال ۱۲۲۲ هجری قمری، عباس‌میرزا روس‌ها را شکست داد و شوش و شروان را ضمیمه ایران کرد؛ اما در سال ۱۲۲۸ هجری قمری ایران در جنگ اصلاندوز از سپاه روس به‌سختی شکست خورد و آذربایجان محاصره شد. فتحعلی شاه به ناچار مجبور به عقد قرارداد گلستان شد، به واسطه این قرارداد، بخش‌های زیادی از شمال ایران ضمیمه کشور روسیه شد.

شورش‌ها: زمانی که ایران درگیر جنگ با روس‌ها بود، شورش‌های زیادی در شرق ایران شکل گرفت و تقریبا تمامی آن‌ها سرکوب شدند. مهم‌ترین این شورش ها عبارت بودند از شورش محمد خان افغان در کرمان، شورش فیروزمیرزا در هرات و سرزمین غوریان، شورش کامران‌میرزا در قندهار، شورش خواجه محمد کاشغری در ترکستان، شورش شجاع‌السلطنه پسر فتحعلی شاه در خراسان، شورش عبدالرضا خان در یزد، شورش اسحاق خان قرائی در تربت، شورش محمد خان افغان، شورش فتح خان بارکزائی، شورش رحیم خان والی خوارزم و امیر بخارا و شورش دوست محمد خان که نهایتا توانست تمامی افغانستان به‌جز هرات را تصرف کند و سلسله امرای افغانستان را تشکیل دهد.

محاصره هرات: روس‌ها برای ضربه زدن به انگلستان و منحرف کردن توجه ایران از قفقاز و آذربایجان، فتحعلی شاه قاجار را تحریک کردند تا هرات را که در دست کامران‌میرزا بود، تصرف کند. عباس‌میرزا مامور تصرف هرات شد؛ ولی در مشهد به‌دلیل بیماری درگذشت و پسرش محمدمیرزا محاصره هرات را ادامه داد. پس از مرگ فتحعلی شاه، محمد میراز با حاکم هرات صلح کرد و به تهران بازگشت.

عباس‌میرزا مامور حمله به هرات بود؛ اما به‌دلیل بیماری در مشهد درگذشت

روابط با عثمانی: روابط ایران و عثمانی به‌دلیل وجود عشایر در مرز دو دولت، اختلافات مذهبی، آزار رساندن به زوار ایرانی، مسئله سرحدات هر دو دولت و حمایت ایران از والی شهر زور، تیره شد. در سال ۱۲۲۱ هجری قمری یکی از فرزندان فتحعلی شاه حاکم بغداد را شکست داد و شهر زور را تصرف کرد.

عباس میرزا نیز در جنگ توپراق قلعه، محمد امین رئوف شاه عثمانی را شکست داد و بخش‌های زیادی از ارمنستان را محاصره کرد. سلطان محمود دوم شاه عثمانی تقاضای صلح کرد و دو طرف در سال ۱۲۳۸ هجری قمری معاهده ارزنه الروم اول را امضا کرد. نماینده ایران این عهدنامه را امضا کرد. امیر کبیر و نماینده عثمانی در عهدنامه ارزنه الروم اول، نتوانستند حدود مرزها را مشخص کنند و تنها در مورد زوار و اوضاع تجاری هر دو طرف، توافق کردند.

قتل گریبایدوف: این حادثه بعد از پایان دوره دوم جنگ‌های ایران و روسیه رخ داد. گریبایدوف که سفیر روسیه در ایران بود، به دست مردم کشته شد؛ به‌دلیل اثبات مقصر بودن وی در آزار مردم، با عذرخواهی دولت ایران، پرونده قتل بسته شد.

_{منبع عکس: ناشناس}

فتحعلی شاه و ناپلئون

فتحعلی شاه قاجار با واسطه داود، خلیفه ارامنه اوچ کلیسا، اطلاعاتی در مورد ناپلئون بناپارت، امپراتور فرانسه، به دست آورد و با نوشتن نامه‌ای به او، خواستار ارتباط با فرانسه شد. ناپلئون «رومیو» و «ژوبر» را برای مذاکره با فتحعلی شاه به ایران فرستاد. آن‌ها به ایران آمدند و با میرزا رضا قزوینی وارد مذاکره شدند. بعد از مدتی نماینده ایران به لهستان رفت و در سال ۱۲۲۲ هجری قمری (۱۸۰۷ میلادی) عهدنامه «فین کن اشتاین» به امضای دو طرف رسید. مهم‌ترین مفاد این عهدنامه عبارت‌اند از:

• شناخت حق ایران بر گرجستان توسط ناپلئون
• ضمانت استقلال ممالک موجود در ایران
• اجازه ایران به ارتش فرانسه برای حمله به هند از طریق خاک ایران
• اخراج انگلیسی‌ها و اتباع آن‌ها از خاک ایران
• حمایت ایران از افغان‌های هرات و قندهار برای جنگ با انگلیسی‌ها در هند
• گرفتن جزیره خارک از انگلیسی‌ها و واگذاری آن به فرانسه و قبول اعلام جنگ فوری به انگلستان

ناپلئون بعد از امضای عهدنامه، عملا کمک خاصی به ایران نکرد و در ادامه به ایران پشت کرد و با روسیه وارد مذاکره شد

بعد از امضای عهدنامه بین دو دولت ایران و فرانسه، ژنرال گاردان در راس یک هیئت به ایران آمد. «بن تان» و «لامی» از اعضای این هیئت بودند که به دستور فتحعلی شاه و با کمک عباس میرزا به جنگ با روسیه رفتند. فابویه در اصفهان کارخانه توپ‌ریزی را تاسیس و تره‌زل را مامور تحقیقات جغرافیایی و نقشه‌برداری از ایران و راه‌های آن کرد.

فتحعلی شاه بعد از امضای عهدنامه با ناپلئون، عسکر خان افشار اورومی را به دربار او فرستاد. بعد از چند ماه، جنگ‌های فرانسه و روسیه پایان یافت و ناپلئون با روس‌ها وارد مذاکره شده و با آن‌ها صلح کرد. ازاین‌رو، ناپلئون به ایران پشت کرد و بدون عمل کردن به مفاد عهدنامه فین کن اشتاین، ایران را در مقابل روسیه تنها گذاشت. فتحعلی شاه که از عملکرد ناپلئون ناراضی بود به سوی انگلستان روی آورد تا در جنگ با روسیه از قدرت و امکانات آن‌ها بهره‌مند شود.

_{منبع عکس:ناشناس}

فتحعلی شاه و قرارداد ترکمنچای

منطقه گوگچای در جنگ‌های دوره اول ایران و روس به به دست روس‌ها افتاده بود؛ اما به‌دلیل مسلمان‌نشین بودن این منطقه، تسخیر آن، دوام نیافت و اهالی گنجه قیام کردند و روس‌ها را قتل عام کردند و ارتش ایران به‌راحتی شهر را تصرف کرد. این قیام به شهرهای مسلمان‌‌نشین منطقه، سرایت کرد و این مناطق از سلطه روس‌ها در آمدند. بیشتر این مناطق به موجب عهدنامه گلستان به روسیه تعلق داشتند. این قضایا سبب شد اختلافاتی در مورد قرارداد گلستان مطرح شود. سرگور اوزلی در قرارداد گلستان، گوگچه را که جزو ایران بود و در نزدیکی ایروان قرار داشت، متعلق به روسیه دانست؛ این در حالی بود که اهالی این شهر، مسلمان بودند و حاضر به اطاعت از حکومت گرجستان نبودند.

قیام مردم گوگچای و اهالی گنجه، بهانه جنگ‌های دوم ایران و روس شد

مشخص نبودن حدود و مرزهای بین ایران و روسیه و عدم توافق در مورد ناحیه گوگجه، سبب شد بین ایران و روسیه تنش‌هایی ایجاد شود. در سال ۱۲۴۱ هجری قمری، یرملوف سردار روسیه به پادگان نظامی ایران حمله کرد و جنگ‌های دور دوم ایران و روس شکل گرفت. نیروهای روسیه در سال ۱۲۴۲ هجری قمری در جنگ شمکور، ایرانیان را شکست دادند و گنجه تصرف شد. در جنگ گنجه، پاسکوویچ فرمانده کل نیروهای روسیه، عباس‌میرزا را شکست داد.

_{منبع عکس: ناشناس}

کمک‌های انگلستان به ایران در جنگ با روسیه اثر بخش نبود و سرانجام ژنرال آریستوف به‌دلیل خیانت به آصف‌الدوله تبریز را تصرف کرد. فتحعلی شاه به ناچار تقاضای صلح کرد و در سال ۱۲۴۳ هجری قمری عهدنامه ترکمانچای بین دو طرف امضا شد.

قرارداد ترکمنچای ایران را رسما تحت‌الحمایه روس می‌کرد

نمایندگان ایران در این عهدنامه، عباس میرزا، آصف‌الدوله، میرزا ابوالقاسم قائم مقام و حاجی میرزا ابوالحسن شیرازی بودند. نماینده نیکلای اول تزار روسیه، پاسکوویچ و نماینده انگلستان نیز، مک دونالد بود. طبق معاهده ترکمانچای مقرر شد:

•  رود ارس به‌عنوان مرز دو طرف مشخص شود.
• ایران خانات ایروان و نخجوان را به روس‌ها واگذار کند
• ایران از حق کشتی‌رانی در دریای خزر دست بردارد و اجازه عبور و مرور آزادانه به کشتی‌های روسی را بدهد
• ایران متعهد شد مبلغ ۵میلیون (ده کرور) تومان، غرامت جنگی به روسیه پرداخت کند
• روسیه از ولایتعهدی عباس‌میرزا حمایت کند
• اسرای دو طرف، آزاد و رد و بدل شوند
• حق قضاوت کنسولی یا کاپیتولاسیون به اتباع روسی داده شود

_{منبع عکس: ناشناس}

پایان حکومت فتحعلی شاه قاجار

فتحعلی شاه، احمد میرزا را به آذربایجان فرستاد و خود از تهران به‌سمت جنوب حرکت کرد. او قصد داشت مالیات فارس را از فرماندار آن بازستاند. فتحعلی شاه با ۳۰ هزار لشکر سوار و پیاده به کاشان رفت. فرماندار فارس که ترسیده بود خود را از فارس به کاشان رساند؛ اما تمامی مبلغ مالیات را نپرداخت. او مبلغ بسیار کمی به‌عنوان مالیات به شاه پرداخت و این رفتار او، فتحعلی شاه را که بیمار بود، آزرده خاطر کرد. شاه دستور داد وی را حبس کنند و مستوفیان را برای گرفتن تمامی مالیات راهی فارس کرد. در این سفر شاه که بیمار بود در سن ۶۲ سالگی بعد از ۳۷ سال سلطنت درگذشت. جسد او را برای تدفین به قم بردند و در حرم حضرت معصومه به خاک سپردند. سنگ قبر فتحعلی شاه از داخل حرم خارج شده و در موزه آستان مقدس حرم حضرت معصومه نگهداری می‌شود. 

_{منبع عکس: wikipedia}

قضاوت درباره شخصیت فتحعلی‌شاه و اقدامات او آسان نیست. برخی او را شاهی بی‌لیاقت خوانده‌اند که بیشتر وقت خود را به حضور در حرم‌سرا و عیش و نوش می‌گذراند و ایران را به تاراج دولت‌های خارجی گذاشت. بعضی دیگر بر این عقیده‌اند که دوره او کشورهای اروپایی وارد مدرنیته شده بودن و ایران به‌دلیل داشتن دستگاه نظامی سنتی، نتوانست با اروپایی‌ها رقابت کند. این گروه معتقدند که فتحعلی شاه به واسطه عباس میرزا تلاش کرد تا وارد ارتباط با دولت‌های خارجی شده و ایران را به‌سمت مدرنیته هدایت کند؛ اما چون سیاست درستی نداشت و از لحاظ نظامی قوی نبود، نتوانست در این مسیر توفیق یابد. شما هم نظر خود را درباره فتحعلی ‌شاه قاجار با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: etemadonine}

پرسش‌های متداول

مهم‌ترین حوادث دوران شاهی فتحعلی شاه قاجار چه بودند؟

در دوره فتحعلی‌ شاه قاجار ایران درگیر شورش‌های داخلی و جنگ‌های خارجی شد؛ اما مهم‌ترین حوادث این دوره را می‌توان وارد شدن ایران به دو دوره از جنگ‌های ایران و روس دانست که منجر به شکست ایران شد.

روابط فتحعلی شاه و ناپلئون چگونه بود؟

فتحعلی شاه به‌دلیل شهرتی که ناپلئون در اروپا کسب کرده بود، تلاش کرد تا با او ارتباط برقرار کند؛ اما ناپلئون با برقراری ارتباط با روس‌ها به ایران پشت کرد.

عهدنامه ترکمنچای بین ایران و چه دولتی شکل گرفت؟

عهدنامه ترکمنچای بین ایران و دولت روسیه و در پایان جنگ‌های دور دوم ایران با این کشور شکل گرفت.