«عُلیّه» دختر امام سجاد(ع)؛ نخستین نویسنده زن در جهان اسلام / امرالله شجاعی‌راد

«مبلغ» نوشت: جریان جلوگیری از نقل و نوشتن احادیث پیامبر اکرم(ص) در قرن اول هجری قمری به وقوع پیوست. جریان منع حدیث از دوره خلافت خلیفه اول و خلیفه دوم آغاز و تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز (۱۰۱ ق) یعنی حدود ۱۰۰ سال ادامه یافت.

علمای اهل‌سنت علت این سیاست خلفای اول و دوم را جلوگیری از آمیختن حدیث با قرآن و پیشگیری از اختلاف مسلمانان و ترس از سرگرم‌شدن مردم به چیزی غیر از قرآن و عدم آشنایی راویان حدیث با کتابت می‌دانند. اما عالمان شیعه، انگیزه منع کتابت حدیث را جلوگیری از نشر فضایل امام علی(ع) و تلاش در جهت تثبیت حاکمیت خلفا می‌دانند.

ممنوعیت کتابت حدیث تا دوره عُمَر بن عَبدالعَزیز (۶۳-۱۰۱ق) هشتمین خلیفه اموی ادامه داشت. وی نامه‌ای به ابوبکر بن حَزم حاکم مدینه نوشت و از او خواست احادیث پیامبر(ص) را بنویسد؛ چراکه بیم آن می‌رود علم و اهل آن از میان برود. به‌ عقیده علمای شیعه، جلوگیری از نوشتن حدیث، پیامدهای منفی مهمی داشته که نابودی نخستین متون حدیثی، جعل حدیث، تغییر سنت پیامبر(ص) و پدیدآمدن مذهب‌ها و از بین رفتن حلقه اتصال اسناد روایات و تشکیک در سنت نبوی از آن جمله‌اند.

جریان کتابت حدیث از طرف اهل سنت از یک سو و تشویق امامان شیعه به نوشتن و کتابت احادیث از سوی دیگر باعث شد اولین نویسندگان در جهان اسلام از شیعیان باشند. شیعیان در حوزه‌های مختلف علوم مانند حدیث و درایه و علوم قرآن و تفسیر و صرف و نحو و معانی و بیان و بدیع و عروض و علم کلام و فقه و اصول فقه و رجال و تاریخ و اخلاق و… جزء پیشگامان و اولین‌ها هستند. (برای مطالعه بیشتر به: کتاب «تاسیس الشیعه» و «فنون الاسلام» علامه سید حسن صدر و کتاب «مَنعُ تدوینِ الحدیث، اسباب و نتائج»، نوشته علامه سیدعلی شهرستانی و کتاب «تدوین السنه الشریفه» نگارش محقق توانا سید محمدرضا حسینی جلالی مراجعه شود).

«عُلیّه»؛ دختر امام سجاد علیه‌السلام

در همه کتاب‌های اصلی رجالی شیعی یعنی رجال نجاشی، فهرست طوسی، رجال برقی، رجال ابن غضائری، رجال ابن داوود، خلاصه الاقوال علامه حلی به ویژه کتاب‌هایی چون رجال نجاشی و فهرست طوسی که عهده‌دار معرفی نویسندگان شیعی شده‌اند فقط دو نویسنده زن معرفی شده‌اند که آن دو را هم نجاشی معرفی کرده و سایر منابع رجالی به تبع او از آنها یاد کرده‌اند.

شیخ طوسی در فهرست خود نویسنده زن شیعی معرفی نکرده است و شاید علت آن بوده که به کتابی از آنان دست نیافته است. در کتاب «معجم رجال الحدیث» مرحوم آیت‌الله العظمی خویی که به تعبیری جامع کتب رجالی شیعه و معرف طبقات روات رجال شیعه است ۱۳۴ نفر زن به عنوان محدثه و راویه حدیث معرفی شده‌ است که از میان آنان فقط همین دو نفری که نجاشی آنان را شناسانده است به عنوان نویسندگان زن ذکر شده‌اند.

شاید بتوان بر طبق اسناد موجود مدعی شد که اولین نویسنده زن در صدر اسلام از خاندان نبوت و اهل بیت (علیهم‌السلام) است. علیه دختر امام زین العابدین(ع) قدیمی‌ترین نویسنده زن است که دست به تدوین کتاب حدیث زده است. نجاشی در رجال خود نام او را در زمره نویسندگان شیعی ذکر می‌کند و سند خود را به کتاب حدیثی نقل کرده تصریح می‌کند که زراره بن اعین راوی بزرگ شیعی، کتابش را نقل می‌کند. نجاشی چنین می‌نگارد: «عُلیّه بنت علی بن الحسین، لها کتاب، رواه ابوجعفر محمد بن عبدالله بن القاسم بن محمد بن عبدالله بن محمد بن عقیل؛ قال: حدّثنا رجاء بن جمیل بن صالح؛ قال: حدّثنا ابی جمیل، عن زراره بن اعین عن عُلیّه بنت علی بن الحسین بالکتاب».

در عبارات نجاشی نکاتی قابل تأمل است: ۱- نجاشی با چهار واسطه کتاب عُلیّه دختر امام سجاد(ع) را نقل می‌کند ۲- راوی مستقیم این کتاب محدث و فقیه بزرگ شیعه زراره بن أعین است که از بزرگان اصحاب امام سجاد و باقر و صادق (علیهم السلام) است که این امر نیز خود دلالت بر دلالت کتاب و مؤلف آن دارد. ۳- طبق گزارشی که نجاشی ارائه کرده است و با توجه به مسأله منع کتابت حدیث در میان اهل سنت تا سالیان متمادی می‌توان این ادعای بزرگ و افتخار آمیز را مطرح کرد که دختر بزرگوار امام سجاد(ع) بعد از فاطمه زهرا(س) اولین نویسنده زن در جهان اسلام و جزء اولین نویسندگان در جهان اسلام است.

بی تردید کتاب وی باید حاوی روایاتی باشد که وی از پدرش امام سجاد (ع) و برادرش امام باقر (ع)نقل کرده است. اگرچه نام این بانو در سلسله روایات و احادیث ائمه شیعه به میان نیامده، اما گزارشی که نجاشی به ما ارائه داده است نشان از آن دارد که وی محدثه‌ای بزرگ بوده که شخصیت عظیم الشأنی چون زراره بن اعین که از اصحاب اجماع بلکه افقه اصحاب اجماع بوده است، کتاب وی را نقل کرده است.

با توجه به آن که امام زین العابدین(ع) در سال ۹۵ قمری از دنیا رفته است و زراره بن اعین در سال ۱۵۰ قمری دار فانی را وداع گفته است می‌توان ولادت این محدثه را مدتی قبل از سال ۹۵ قمری و وفات او را قبل از سال ۱۵۰ قمری و یا کمی بعد از آن به حساب آورد.

بدین ترتیب وی متولد اواخر قرن اول و متوفای نیمه اول قرن دوم بوده است.

فخر رازی در کتاب «الشجره المبارکه» می‌نویسد: «ششمین دختران امام زین العابدین (ع) علّیه نام داشت که همسر علی بن الحسین الاثرم بود و بعد از وی جدا شد و بار دیگر به ازدواج عبدالله بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب درآمد، لکن از وی فرزندی به دنیا نیاورد.» وی در این نقل اضافه کرده است که شوهر اول او یعنی علی بن الحسین اثرم پیش از وی شوهر خواهر وی یعنی عبده بوده که از وی دو فرزند به نام حسن و محمد داشته است. شیخ مفید در کتاب «ارشاد»، وی را در شمار فرزندان امام سجاد علیه السلام ذکر کرده و او و فاطمه و ام کلثوم را خواهرانی ذکر می‌کند که مادرشان ام ولد بوده است، اما چنانچه صاحب «قاموس الرجال» از کتاب نسب قریش زبیری نقل می‌کند عُلیّه با فاطمه، مادر واحدی داشته‌اند و مادر ام کلثوم شخص دیگری بوده است و هم چنین اضافه می‌کند که علّیه همسر علی بن حسن مثنی بوده است که بعد از وی به ازدواج عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر طیار در آمده است.

کلثوم بنت سُلَیم

دومین نفری را که نجاشی از بانوان نویسنده شیعه ذکر کرده کلثوم بنت سُلَیم است که از اصحاب و راویان امام رضا(ع) است. نجاشی در باره وی می‌نویسد: کلثوم بنت سُلَیم روت عن الرضا کتابا و اخبرنا علی بن احمد قال: حدثنا محمد بن الحسن عن محمد بن الحسن، عن احمد بن محمد بن عیسی، عن محمد بن اسماعیل بن بزیع عنها بالکتاب. همانطور که معلوم است نجاشی با چهار واسطه از وی نقل می‌کند و وی راوی مستقیم کتابی است که در آن احادیث برگرفته از امام رضا علیه‌السلام را جمع آوری کرده است و محمد بن اسماعیل بن بزیع که از اصحاب امام کاظم و رضا علیهماالسلام است از وی کتابش را نقل کرده است. ابن داوود در رجالش به نقل از رجال کشی می‌نویسد: کلثوم بنت سُلَیم(کش) وقف علی الرضا. در حالیکه در رجال کشی نامی از کلثوم بنت سُلَیم برده نشده و در کتاب‌های رجالی فقط رجال نجاشی به نام و کتاب وی اشاره کرده است و علت این سهو یا از خود ابن داوود است یا از نساخ کتاب بوده است.

حجت‌الاسلام والمسلمین امرالله شجاعی‌راد، محقق تاریخ اسلام و عضو پژوهشکده الذریه النبویه