طرح برتر ملی برای احیای میراث فراموش شده 

در میان خبرهای پیاپی از تخریب خانه‌های تاریخی، از طرحی مطلع شدیم که نه تنها خانه‌های تاریخی را از خطر تخریب و نابودی نجات می‌دهد، بلکه ارزش ذاتی آن‌ها را زنده می‌کند و به این سرمایه‌های فراموش شده جانی دوباره می‌بخشد. فردی که سال‌هایی از عمر با ارزش خود را در کسب دانش و تجربه در زمینه فرهنگ و هنر سپری کرده، اکنون برای اولین بار در ایران پیشگام این طرح شده است. او به ایده خلاقانه خود جامه عمل پوشانده تا به افرادی که در این راه اندیشه آبادانی در سر دارند، یاری رساند.  

«تهیه بسته‌های ارزش‌افزای مرمت، حفاظت و احیای خانه‌های تاریخی» نام طرحی است که توسط محمود ستایش مهر، در چهاردهمین جشنواره پژوهش و نوآوری در مدیریت شهری و نیز در نهمین جشنواره پژوهش و آموزش در مدیریت شهری و روستایی سال جاری به‌عنوان اثر برتر برگزیده شده است. این طرح، ایده اصلی شرکت دانش بنیان «ملک و میراث ایرانیان» برای مرمت و احیای خانه‌های تاریخی است؛ خانه‌هایی که این روزها دستخوش ناملایمات زیادی شده‌اند.  

در ادامه، آنچه می‌خوانید، گفت‌وگوی ایسنا با محمود ستایش مهر، استاد دانشگاه و مدیر عامل شرکت «ملک و میراث ایرانیان»، درباره جزییات و برنامه‌های این طرح نوین است.

ایده پرداختن به مسئله مرمت و احیای خانه‌های تاریخی چه زمانی و چطور به ذهن شما خطور کرد؟

زمانی که می‌دیدم خانه‌های تاریخی هر روز بیشتر تخریب می‌شوند و از دست ما می‌روند، این ایده به ذهنم رسید. ما شاهد این هستیم که به برخی از اماکن عمومی مانند مساجد یا حمام‌های تاریخی بالاخره به شکلی توسط دولت یا اوقاف توجه می‌شود و این مکان‌ها حفظ و احیا می‌شوند، در حالی که خانه‌های تاریخی بسیار کمتر مورد توجه دستگاه‌های حاکمیتی، بخش خصوصی و نیز میراث فرهنگی قرار می‌گیرند. حتی اگر قرار باشد یک خانه ثبت تاریخی شود، مالکان آن خانه را دشمن خود می‌دانند، چرا که محدودیت‌ها بسیار زیاد می‌شود و ارزش ملکشان از نظر اقتصادی آنقدر پایین می‌آید که حاضر می‌شوند زیر آن بنای تاریخی آب بگیرند که روی هم بریزد، اما به عنوان یک اثر تاریخی ثبت نشود.

در آن زمان با دیدن این مسائل می‌خواستم مشکلاتی را که در زمینه حفاظت و مرمت در حوزه احیای خانه‌های تاریخی سر راه یک نفر قرار می‌گیرد را در رساله دکتری کار کنم، اما به دلیل محدودیت‌هایی که در دانشگاه وجود داشت این اتفاق میسر نشد. به همین دلیل به ذهنم رسید که برای عملی ساختن این ایده و پرداختن به مسائل و مشکلاتی که بر سر راه مرمت و احیای خانه‌های تاریخی وجود دارد یک شرکت تاسیس کنم. در سال ۱۳۹۶ در مقطع دکتری دانشگاه هنر اصفهان قبول شدم و در سال ۱۳۹۸ شروع کردم به ثبت شرکت. همزمان با کارهای شرکت بر روی رساله دکتری هم کار می‌کردم، کارها کمی سنگین بود، اما به شکر خدا از رساله دفاع کردم و شرکت هم ثبت شد.

زمینه فعالیت شما در این شرکت متمرکز بر روی مشکلات و مسائل خانه‌های تاریخی در شهرهای ایران است یا اینکه به مرمت و احیای خانه‌های تاریخی در شهرهای جهان هم معطوف می‌شود؟  

چند سال پیش شرکت کردن در یک همایش بین‌المللی مقدمه‌ای شد برای اینکه ما متوجه شویم در شهرهای دیگر دنیا هم مشکل تخریب خانه‌های تاریخی وجود دارد. در سال ۱۳۹۴ یک همایش بین‌المللی در تهران و همدان شرکت کردیم که در آن شرکت کنندگان از کشورهای دیگر هم حضور داشتند. در این همایش تیم ما در حوزه حفاظت از بافت‌های تاریخی که رشته تخصصی‌مان بود به‌عنوان تیم برگزیده انتخاب شد. سال بعد ما را دعوت کردند به مرحله بعدی همایش در کشور روسیه  و ما ۲۰ روز به‌صورت بورسیه به روسیه رفتیم. در این مدت که آنجا بودیم متوجه شدیم در آنجا هم همین مشکل خانه‌های تاریخی وجود دارد؛ خانه‌ها با بافت‌های تاریخی در حال تخریب بودند و کسی به آنها توجهی نداشت. دقیقاً مشکلاتی که ما اینجا در این زمینه داریم با درصدی تفاوت، آنجا هم وجود داشت، همان جا من به این قطعیت رسیدم که بیایم وارد این حوزه شوم، چرا که من فکر می‌کردم چشم انداز این کار فقط ایران است، اما متوجه شدم که نه تنها در اصفهان و ایران، بلکه ما می‌توانیم به‌صورت بین‌المللی هم اقدام کنیم. به امید خدا اگر توانستیم در ایران موفق شویم، در چشم‌انداز زمانی ما این است که ان‌شاء‌الله وارد کشورهای دیگر هم در حوزه مرمت و احیای خانه‌های تاریخی بشویم.  

به نظر شما در زمینه احیا و مرمت خانه‌های تاریخی چه خلاء و مشکلاتی وجود دارد؟  

ما یک ساز و کاری که به خوبی و درستی یک خانه تاریخی را مرمت و احیا کند نداریم، برای مثال اگر شما بخواهید یک خانه جدید مثل این خانه‌هایی که هر روز ساخته می‌شوند، بسازید، به یک مهندس مشاور یا دفتر ساختمانی مراجعه می‌کنید و می‌گویید من می‌خواهم اینجا خانه‌ای بسازیم، برای من پلانی طراحی کنید و از شهرداری مجوز می‌گیرید و مابقی کارها. اما آیا برای خانه تاریخی هم به همین منوال است؟ باید عرض کنم خیر.

یا در مثال دیگر از خانه‌های جدید؛ اگر شما نخواهید خانه بسازید و بخواهید خانه‌ای بخرید، می‌توانید به مشاور املاک سر کوچه بروید یا به سایت‌ها و برخی اپلیکیشن‌ها مراجعه کنید و در نهایت خانه دلخواه خودتان را انتخاب می‌کنید. اما برای خرید خانه‌های تاریخی چطور؟ فرض کنید شما یک خانه تاریخی دارید و می‌خواهید آن را بفروشید، چه کاری انجام می‌دهید؟ یا زمانی که علاقمند هستید یک خانه تاریخی را بخرید، نمی‌دانید کجا بروید، به بخش خصوصی، مشاور املاک، میراث فرهنگی، شهرداری، یا سایت و اپلیکیشن…؟ درست اینجاست که یک خلاء بزرگ شناسایی می‌شود.

نمی‌گویم برای مرمت خانه‌های تاریخی مکانی وجود ندارد، شاید مشاورها و سازمان‌هایی باشند، اما نه به راحتی. اگر هم وجود داشته باشند معلوم نیست که مرمت و حفاظت را با اصالت و هویت انجام می‌دهند یا نه. بنابراین ما نیازی در این بازار احساس کردیم که وارد حوزه مرمت و احیا شویم.  

ایده اصلی شرکت شما حول چه مفاهیمی شکل گرفته است؟

در حقیقت ما ایده شرکت را با این عنوان تعریف کردیم: «تهیه بسته‌های ارزش افزای مرمت، حفاظت و احیای خانه های تاریخی»، اما این به چه معناست و معنای ارزش‌افزا چیست؟ منظور ما از ارزش، اصالت و هویتی است که در خانه‌های تاریخی وجود دارد اما به آن توجهی نمی‌شود، عده‌ای به طور کلی محوش می‌کنند، عده‌ای با مرمت‌های اشتباه آن را از بین می‌برند و به طور کلی ساز و کار اشتباهی که در دستگاه دولتی و بخش خصوصی وجود دارد باعث می‌شود که این خانه‌ها نابود شوند و ارزش خودشان را از دست بدهند. پس ما به دنبال این هستیم که یک ساز و کاری ایجاد کنیم که به این خانه‌های تاریخی مجددا ارزش ببخشیم و آن ارزش ذاتی که در این خانه‌ها وجود دارد را زنده کنیم.

به همین منظور، ما چند پَک (بسته) را آماده کردیم که آماده به مصرف باشند و با این روش فرآیند مرمت، حفاظت و احیا و خرید و فروش خانه‌های تاریخی را برای مردم تسهیل می‌کنیم و به عبارتی سعی می‌کنیم این دیو بزرگ خطرناک را در ذهن‌هایشان کم رنگ کنیم. در واقع، با عرضه این بسته‌ها به آنها می‌گوییم اگر شما خانه تاریخی دارید، ما کمک‌تان می‌کنیم و شما راحت می‌توانید آن را مرمت، حفاظت و احیا کنید یا اگر می‌خواهید خانه تاریخی‌تان را بفروشید لازم نیست نابودش کنید تا بتوانید زمینش را بفروشید، بلکه همان را با ارزش افزوده بفروشید، یعنی اگر ارزش یک ملک را ۱۰ میلیارد تومان بگذارند، خانه تاریخی که باشد می‌گویند ۵ میلیارد تومان و آن را به سادگی نمی‌خرند، اما ما می‌خواهیم کاری کنیم که بگوییم اگر ارزش ملک شما ۱۰ میلیارد است، خانه تاریخی هم هست پس ۲۰ میلیارد به بالا می‌توانید آن را بفروشید. در حقیقت، با این کار خود خانه تاریخی را به‌عنوان یک چیز باارزش ارائه می‌دهیم که مالک به حفظ آن تمایل داشته باشد و سود اقتصادی خودش را در حفظ این خانه بداند. اگر توانستیم چنین کاری انجام دهیم، خانه خود به خود حفظ و احیا می‌شود، اما تا زمانی که این ساز و کارهای اشتباه وجود دارد ما نباید انتظار داشته باشیم که خانه‌های تاریخی ما که بخشی از هویت، اصالت و سرمایه‌های تجدیدناپذیر ما هستند حفظ شوند.

فرمودید خانه‌های تاریخی سرمایه‌های تجدیدناپذیر هستند، منظور شما از تجدیدناپذیر بودن خانه‌های تاریخی چیست؟

بعضی گمان می‌کنند با مصالح امروزی و الگو برداری از خانه‌های تاریخی می‌شود یک خانه تاریخی ساخت، در صورتی که این یک دروغ است که فرد بیاید یک خانه جدید را به شکل تاریخی بسازد، خانه تاریخی متعلق به تاریخ است و چنین خانه‌ای فرم، مصالح و هزار و یک شیوه خاص خود را در زمان خاص خود می‌طلبیده. ما امروز با شیوه و مصالح و فرم خودمان خانه می‌سازیم، ممکن است از خانه‌های تاریخی به شکلی الهام بگیریم، اما امروز مصالح و شیوه و فرم خودش را می‌طلبد. بنابراین خانه تاریخی یک سرمایه تجدید ناپذیر است و وقتی ما خانه‌های تاریخی‌مان را از دست می‌دهیم، به این معناست که چیزهایی را از دست می‌دهیم که دیگر آنها را نخواهیم داشت و اگر حفظشان نکنیم دیگر قابل تکرار نیستند. شاید ما نتوانیم به طور صددرصد این سیل عظیم نابودی که در بافت‌های تاریخی ما افتاده است را کاهش دهیم، اما مصمم هستیم و تلاشمان را می‌کنیم که ان‌شاء‌الله آن را کاهش دهیم و در راستای حفظ و احیا شدن آن‌ها قدم برداریم.

برنامه شما برای احیا و مرمت خانه‌های تاریخی به چه منوال است و فرآیند این بسته‌ها در این طرح به چه شکل است؟

در این طرح، بسته اول ما مشاوره است، زمانی که یک نفر می‌خواهد خانه تاریخی‌اش را حفاظت یا احیا کند اما نمی‌داند چه اقدامی باید انجام دهد، پس از مراجعه به ما، بسته اول را که مشاوره است به او ارائه می‌دهیم. ما سعی می‌کنیم این بسته را حتی‌المقدور به‌صورت رایگان ارائه دهیم تا در راستای حفظ و احیا کمکی کرده باشیم و اطلاعات‌مان را در مورد آن چیزی که درس و رشته تخصصی‌مان بوده انتقال دهیم.   

بسته‌های دوم ما شامل بسته‌های طرح مرمت و احیا هستند. درواقع، طرح مرمت و احیا شامل سه بخش؛ شناخت، آسیب‌شناسی و درمان می‌شود. زمانی که ما می‌خواهیم یک بنای تاریخی را مرمت و احیا کنیم، قدم اول این است که شناخت صحیحی نسبت به آن بنا داشته باشیم. با شناخت صحیح، در قدم‌های بعدی می‌توانیم اشکالات را متوجه شویم و برای آن طرح درمان ارائه دهیم. پس قدم اول شناخت است و قدم بعدی، آسیب‌شناسی نام دارد. در این مرحله مشکلاتی مانند رطوبت، ترک، و مشکلات عمده کالبدی، اجتماعی، اقتصادی یا آسیب‌های مختلفی که ممکن است به یک بنا وارد شده باشد را از ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، یا بعدهای دیگر شناسایی می‌کنیم و در نهایت برای آن طرح درمان می‌دهیم.

تفاوتی میان احیا و مرمت وجود دارد. احیا به معنای جان مجدد بخشیدن به یک بنا است. اما ما چطور می‌توانیم به یک بنا جان مجدد ببخشیم؟ عمدتاً منظور از احیا، کاربری مجدد دادن است. زمانی که می‌گوییم یک بنای تاریخی را مرمت می کنیم، ترک‌ها و آجرهای شکسته‌اش را درمان می‌کنیم و به موضوعات کالبدی آن می‌پردازیم. اما احیا بیشتر به فعالیتی که در آن خانه اتفاق می‌افتند می‌پردازد، برای مثال مکانی که روزی یک خانه تاریخی بوده امروز دیگر کسی در آن زندگی نمی‌کند و همین زندگی نکردن کسی در آن جا باعث تخریب بیشتر آن خانه می‌شود. وقتی این خانه را احیا می‌کنیم یعنی کاربری مسکونی به آن می‌دهیم تا یک عده دوباره بیایند و در آن زندگی کنند یا اینکه به فرض آنجا را اقامتگاه سنتی یا مکانی برای طب سنتی می‌کنیم که انسان در آن رفت و آمد کنند و مراقبش باشند، چرا که انسان‌ها هستند که از بناها محافظت می‌کنند. در طرح احیا، آدم‌ها را به خانه‌ها برمی‌گردانیم، کاربری مجدد به آنجا می‌دهیم و آن مکان را احیا می‌کنیم.  

سومین بسته ما بسته اجرای مرمت است. پس از مشاوره و طرح مرمت و احیا، بسته سوم، بسته اجرای مرمت است. یک مرمت با اصالت و با هویت به یک مرمت کار حاذق نیاز دارد، به فردی که با قوس‌ها، مقرنس‌ها، تزیینات و نیز تاریخچه و فرم معماری در زمان خاص خود به درستی آشنا باشد. ما مرمت کارهای حاذق را به فراخور رشته تحصیلی‌مان کم و بیش می‌شناسیم. در نتیجه، یا خودمان بخش‌هایی از کار را به عهده می‌گیریم یا از اساتید با تجربه در این زمینه استفاده می‌کنیم و سعی می‌کنیم یک مرمت با اصالت و هویت در بسته سوم خودمان ارائه دهیم.

بسته چهارم این طرح قرارداد راهبری پس از احیا نام دارد. ممکن است این سوال پیش بیاید که اگر کسی یک خانه تاریخی را خریداری کرد و نیز طرح مرمت را در آن اجرا کرد بعد از آن چه اتفاقی می‌افتد؟ در پاسخ می‌گوییم که بهترین حالت برای خانه این است که خانه شود، اگر بیایند و در آن خانه زندگی کنند، در واقع بهترین استفاده از آن خانه صورت می‌گیرد. البته گام‌ها و پیشنهادهای بعدی هم به فراخور موقعیت وجود دارد.  

بسیاری از خانه‌های تاریخی وجود دارند که مرمت و احیا شده‌اند، اما پس از مرمت، درِ این خانه را بسته‌اند و با وجود اینکه مبالغ بسیار زیادی که صرف مرمت کرده‌اند، اگر نگوییم آن خانه از روز اول مرمتش بدتر شده، خیلی هم بهتر نشده است. یکی از دلایل این اتفاق این است که به طور کامل روی توریست خارجی حساب می‌کنند در صورتی که ممکن است به دلایل مختلفی از جمله کرونا، گردشگر خارجی یک روز باشد اما ۱۰ روز نباشد و اگر فقط کسی روی گردشگر خارجی بخواهد حساب کند، این یعنی نابودی. یک انسان هوشمند اگر می‌خواهد یک اقامتگاه سنتی بسازد این برنامه را به شکلی تعریف می‌کند که بتواند یک کاربری‌های جایگزینی هم داشته باشد و یک بخشی از انرژی و کار را برای گردشگر داخلی می‌گذارد، در این صورت فرد شکست نمی‌خورد. در واقع، در مرحله قرارداد راهبری پس از احیا، با توجه به تجربه‌ای که در این ۱۵ سال در این زمینه کسب کرده‌ایم، آن را به افراد ارائه می‌دهیم.

و اگر نکته‌ای خاص یا  صحبتی ناگفته مانده لطفا بفرمایید.

از شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان تشکر می‌کنم به این خاطر که همیشه حمایت‌گر بوده و است و اگر حمایت‌ها و تسهیلات شهرک علمی تحقیقاتی نبود، ما تا الان دوام نیاورده بودیم. مسیر سخت است، چرا که ما یک شرکت  با سرمایه آنچنانی نبودیم که بخواهیم این ایده را پیش ببریم. تمام تلاش خودمان  را می‌کنیم که در این مسیر پیش برویم و این ایده را به بار بنشانیم، مسلما هر چقدر حمایت‌ها به ویژه حمایت‌های مالی بیشتر باشد ما هم بهتر می‌توانیم در این مسیر پیش برویم و این ایده را عملی کنیم.

و یک موضوع دیگر اینکه بخش‌هایی از شهرک علمی تحقیقاتی محصول‌محور است و کسانی که محصولی دارند از ما موفق‌تر هستند و گاهی این روال باعث می‌شود که ما و شرکت‌های مشابه به ما امتیازات و تسهیلات را از دست بدهیم. اگر در بحث‌های مالی این امکان باشد که برای ما و شرکت‌های مشابه به ما که محصولی نداریم اما برای به بار نشستن ایده هزینه می‌کنیم، تسهیلات بیشتری در نظر گرفته شود، مسلماً چنین تدبیری به اثربخشی و پیشرفت بهتر کار کمک می‌کند.  

به گزارش ایسنا، از سال‌ها پیش تاکنون، شاهد تخریب بسیاری از خانه‌های تاریخی در اقصی نقاط کشور بوده‌ایم. برای مثال، در اصفهان، خانه‌های نایب اسدالله، نائل، ریخته‌گران و … از جمله خانه‌های تاریخی هستند که تخریب شده‌اند و چه بسیار خانه‌های دیگری که گرچه تخریب نشده‌اند، اما مورد بی مهری و بی توجهی قرار گرفته‌اند. نابودی هر کدام از این خانه‌ها، یک تراژدی فراموش نشدنی‌ است، چرا که خانه‌های تاریخی بخشی از هویت ما و سرمایه‌های این سرزمین محسوب می‌شوند و نابودی هر یک از آن‌ها، تعبیری از نابودی ما، تاریخ و فرهنگ ماست. امید می‌رود که با حمایت سازمان‌ها و نهادهای مرتبط از طرح‌های برگزیده و تلاش‌های دلسوزانه افراد، گامی ثمربخش در راستای حفاظت و احیای میراث فرهنگی و تاریخی ایران زمین برداشته شود.  

انتهای پیام