شاه نعمت الله ولی کیست؟

شاه نعمت ‌الله ولی از عرفا و شعرای قرن هشتم در ایران است که علت شهرت وی، پایه‌گذاری فرقه‌ای جدید در تصوف بود. اندیشه‌های عرفانی شاه نعمت الله ولی در قالب شعر بیان شده و آثاری از او به‌جای مانده است که به آن‌ها اشاره می‌کنیم. در این مقاله زندگینامه شاه‌ نعمت ‌الله ولی و آثار و برخی پیشگویی‌های وی به‌صورت مختصر و مفید به شما ارائه می‌شود.

آنچه باید درباره شاه نعمت ‌الله ولی بدانید؛

شاه نعمت الله ولی کیست؟

شاه نعمت الله ولی عارف و شاعر دوره تیموری است که سلسله نعمت اللهی را تاسیس کرد. این سلسله از قرن هشتم تاکنون طرفداران خاصی در کشورهای مختلف دارد. شاه نعمت الله ولی عارفی غزل‌سرا  بود که از زبان شعر برای بیان مفاهیم عارفانه استفاده می‌کرد. شاه نعمت الله علاوه بر تحصیل در زمینه تصوف و عرفان، به‌طور عملی به عبادت و ریاضت مشغول بود. وی طریق جدیدی در تصوف ایجاد کرد و آن را به نام خود «نعمت اللهیه» نام نهاد که بعدها به هند انتقال پیدا کرد. با گذشت زمان و روی کار آمدن سلسله قاجار، این فرقه از هند به ایران بازگشت.

_{منبع عکس: ناشناس}

زندگینامه شاه نعمت الله ولی 

سید امیر نورالدین نعمت‌الله معروف به شاه نعمت‌الله ولی در ۱۴ ربیع‌الاول سال ۷۳۱ هجری قمری در حلب به نیا آمد. برخی بر این عقیده‌اند که تولد او در کوهبنان کرمان بوده است؛ اما تذکره‌نویسان تولد شاه نعمت الله ولی را در حلب ذکر کرده و وی را از نوادگان امام محمد باقر دانسته‌اند.

شاه نعمت الله ولی، بنیان‌گذار سلسله نعمت اللهی  در شهر حلب متولد شد

شاه نعمت الله ولی علوم مقدماتی را از شیخ رکن‌الدین شیرازی و علم بلاغت را از شمس‌الدین مکی آموخت. وی اصول و فقه را از قاضی عضدالدین ایجی و حمکت را نزد سید جلال‌الدین خوارزمی فرا گرفت. شاه نعمت الله ولی سال‌ها مشغول ریاضت و تزکیه نفس بود و در این راه به مناطقی چون هرات، حجاز، ماوراءالنهر و برخی شهرهای جنوبی ایران سفر کرد؛ تا اینکه در سفر مکه، با شیخ عبدالله یافعی آشنا شد و مدت هفت سال اصول عرفان و تصوف را در نزد او آموخت. بعد از آن به خراسان رفت و از آنجا به شهر کش که تیمور گورکانی در آنجا بود، رفت و فعالیت خود را مبنی بر دعوت مردم به تصوف، در شهر کش آغاز کرد. پس از مدتی، به‌دلیل افزایش پیروان شاه نعمت الله، تیمور دستور خروج او را از خراسان داد. شاه نعمت الله ولی به هرات رفت و مدتی را در آنجا ماند. سرانجام در سفری که به کرمان داشت، شهر ماهان را برای اقامت و دعوت پیروانش به تصوف، انتخاب کرده و ۲۵ سال پایانی عمرش را در این شهر گذراند و در همان شهر از دنیا رفت. از او یک فرزند با نام خلیل الله باقی ماند که بعدها جانشین پدر در فرقه نعمت اللهی شد.

مذهب شاه نعمت الله ولی

بسیاری از عرفا، شاه نعمت الله ولی را شیعه می‌دانند. «مستوفی بافقی» یکی از کسانی است که نعمت الله ولی را شیعه مسلم معرفی کرده است؛ اما برخی چون حمید فرزام بر این عقیده‌اند که ارادت شاه نعمت الله ولی به امام علی نمی‌تواند دلیل شیعه بودن او باشد و با ارائه مستنداتی چون شاگردی یافعی سنی مذهب و ارادت شاه نعمت الله ولی به خلفای راشدین و توجه زیاد به احمد غزالی، وی را اهل تسنن معرفی می‌کنند.

_{منبع عکس:mapio.net}

آرامگاه شاه نعمت الله ولی کجاست؟

شاه نعمت الله ولی در سال ۸۳۴ هجری قمری از دنیا رفت و در شهر ماهان به خاک سپرده شد. بعد از فوت او، به دستور احمد بهمنی،   پادشاه وقت دکن، که از پیروانش بود، مقبره‌ای بر مزار شاه نعت‌الله ولی ساخته شد. شاه نعمت‌الله ولی علاوه بر مقامی که در تصوف دارد، در باور عامیانه مردم کرمان نیز جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است. در عصر شاه عباس دوم صفوی، به بنای مقبره افزوده شد و بقعه از آن زمان تا به امروز زیارتگاه اهل تصوف در فرقه نعمت اللهیه بوده است.

مقبره شاه‌ نعمت الله ولی در ماهان کرمان است

آرامگاه شاه نعمت‌الله در ۳۵ کیلومتری جنوب کرمان در یابان ولی عصر شهر ماهان است و ۳۲هزار متر مساحت دارد. بنای اولیه مقبره، یک اتاق چهار گوشه با طاق گنبدی بود که بعدها در دوره صفویه گسترش یافت. سنگ مزار شاه نعمت الله داخل اتاق گنبدی قرار گرفته و اتاق با نقاشی‌های روی گچ و کاشی‌های لاجوردی و فیروزه‌ای تزیین شده و نمای بیرونی آن نیز نقوش اسلیمی زیبایی دارد. درب‌های آرامگاه با قطعه‌هایی از عاج فیل هندی و خاتم‌کاری، زینت یافته و روی سنگ مرمر قبر، آیاتی از قرآن و نام امامان شیعه حک شده است.

عکاس: امین رحیمی

آرامگاه علاوه بر اتاق گنبدی، بخش‌های دیگری چون چله‌خانه، باغ، موزه شاه نعمت‌الله ولی دارد. چله‌خانه فضایی کوچک دارد؛ اما در و دیوار آن با نوشته‌هایی تزیین شده که برای بیننده جذاب است. باغ آرامگاه، فضایی بزرگ و سرسبز را به خود اختصاص داده که برای قدم زدن در فصولی که طبیعت سبز دارند لذت‌بخش است. در موزه آرامگاه، اشیایی که از ایشان برجای مانده شامل کتاب‌های خطی، تبرزین، سپر، شمشیر و کشکول‌های دارای نقوش خاص هستند که به نمایش گذاشته‌اند.

مردم منطقه به‌دلیل اعتقادی که به شاه نعمت‌الله ولی دارند، از روزگاران پیش تا به امروز، آداب خاصی را در مورد آرامگاه او اجرا می‌کنند. برای برگزاری آیین‌های مذهبی، مراسم سوگواری تاسوعا و عاشورا یا دیگر سوگواره‌ها، مراسم‌های شادی و عقد و ازدواج به این آرامگاه تبرک می‌جویند.

_{عکاس: ابوذر احمدزاده}

شاه نعمت الله ولی و حافظ

درباره ارتباط شاه نعمت‌الله ولی و حافظ سخن زیاد گفته شده و برخی حتی از دیدار این دو، گفتگوی آن‌ها و تاثیر از شعر و اندیشه یکدیگر، مطالبی نوشته‌اند. حتی در برخی منابع بیان شده که مصرعی از شعر حافظ در تعریض به شعر شاه نعمت الله ولی گفته شده است:

آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند     آیا بود که گوشه چشمی به ما کنند

در صورتی که بررسی دوره تاریخی زندگی این دو شاعر نشان می‌دهد که آن‌ها نمی‌توانسته‌اند با هم دیدار کنند؛ چون شاه‌نعمت الله ولی زمانی به شیراز رفته که حافظ در قید حیات نبوده است. تاریخ زندگانی حافظ و شاه نعمت‌الله ولی نشان‌دهنده این است که حافظ پیش از شاه نعمت الله ولی می‌زیسته و شاه نعمت الله، اشعار حافظ را خوانده و در نوشته‌هایش از آن‌ها تاثیر گرفته، کاملا واضح است که وزن برخی غزل‌های شاه نعمت‌الله ولی، وام گرفته از شعر حافظ است.

شاه نعمت الله ولی در اشعارش به حافظ التفات داشته است

شاه نعمت‌الله ولی از زبان شعر برای بیان اندیشه‌های عرفانی خود استفاده می‌کرد و بیشتر اشعارش در پاسخ به مریدان خود در تصوف و در محافل صوفیانه سروده شده است؛ بنابراین آنچه دراین‌باره گفته شد که حافظ به اشعار او نظر داشته، ساخته و پرداخته مریدان شاه نعمت‌الله برای بالا بردن جایگاه وی است. برخی عرفا معتقدند شاه نعمت‌الله ولی برای حافظ احترام بسیار قائل بوده و هر جا در دیوانش از خواجه نام برده و او را ستوده، منظور وی شخص حافظ بوده است.

_{منبع عکس: ناشناس}

آثار شاه نعمت الله ولی

شاه نعمت‌ الله ولی آثار زیادی دارد که مهم‌ترین آن‌ها، دیوان اشعار اوست. این دیوان ۱۲,۰۰۰ بیت است که از قالب‌های شعری چون قصیده، مثنوی، رباعی و غزل تشکیل شده‌اند. نسخه خطی دیوان شاه نعمت الله ولی در کتابخانه آستان قدس رضوی قرار دارد؛ اما دیوان او چندین بار در تهران و کرمان تجدید چاپ شده است.

آثار دیگر شاه نعمت الله ولی عبارت‌اند از:

• منظومه فی تحقیق الایمان
• ارواح شاه نعمت‌الله
• رساله نصایح منظومه
• رساله شرح فصّ الاول من فصوص الحکم
• اشعار شاه نعمت الله ولی
• خوابنامه

مکتب شاه نعمت الله ولی

پیروان فرقه شاه نعمت الله ولی وی را صاحب اجتهاد نظری می‌دانند و از اصولش پیروی می‌کنند. شاه نعمت الله ولی مسئله وحدت وجود را مطرح کرد و برای فهم بهتر آن به مریدانش، وجود را به دریایی تشبیه کرد که امواج و حباب‌ها ظاهر آن را شکل می‌دادند در حالی که حقیقت آن‌ها آب است. وی حقیقت وجود را مانند نقطه‌ای می‌دانست و دایره‌ای که از حرکت آن ایجاد می‌شود را مظهر آن معرفی و آن را اعتباری می‌داند.

درباره شیعه یا سنی بودن شاه نعمت الله ولی اتفاق‌نظر وجود ندارد

شاه نعمت الله ولی در اجتهاد عملی، پیروانش را از بیکاری و گوشه‌نشینی یا پوشیدن لباس‌های کهنه و فقیرانه منع می‌کرد. وی تصوف را انحصاری و مخصوص یک عده نمی‌دانست و به هر کسی که به‌دنبال مکتب توحیدی می‌گشت راه محبت کردن را توصیه می‌کرد.

بررسی روحیه پیروان شاه نعمت الله ولی نشان می‌دهد که آن‌ها نشاط و شادمانی زیادی در امر سلوک داشتتند و مانند دیگر فرقه‌های صوفیه خمودگی و دوری از دنیا را بر نمی‌تافتند. شاه نعمت الله ولی به پیروانش، احترام به اندیشه را می‌آموخت و بررسی زندگی وی نشان می‌دهد که با سلسله‌های مختلف تصوف و نحله‌های دیگر با محبت و احترام رفتار می‌کرد.

_{منبع عکس:iranketab} 

اشعار شاه نعمت الله ولی

در دوره شاه نعمت الله ولی، از زبان فارسی استفاده کمتری می‌شد و شعر رونق چندانی نداشت.  علت این بی‌رونقی، بی‌ثباتی اوضاع زمانه، کسادی علم و ادب و عدم وجود شاهان سخن‌شناس بود. افراد زیادی بین شاهان تیموری بودند که به علم و ادب توجه داشتند اما بیشتر رجال این عصر، حرمتی برای این مقوله قائل نمی‌شدند. در این دوره به‌دلیل وجود مصائب فراوان در اوضاع اجتماعی، روحیات مردم طوری بود که آمادگی پذیرش تعلیمات صوفیه را داشتند. بحث‌های عرفان و تصوف خریدار داشت و این سبب می‌شد عرفایی چون شاه نعمت الله ولی زبان شعری خود را به این سمت و سو هدایت کند و از سبک ابن عربی در عرفان بهره برده و آن را در قالب نظم به جامعه ارائه کند.

شاه نعمت الله ولی از شعر برای بیان اندیشه‌های صوفیانه بهره می‌برد

اگرچه قالب‌های شعری زیادی در دیوان شاه نعمت‌الله ولی دیده می‌شود؛ اما شهرت او در غرل‌سرایی است. بحرهای هزج، رمل و رجز در شعرهای او استفاده شده و کاربرد لغات کهن در شعر او بسیار کم است. شاه نعمت الله ولی شاعر و عارف قرن هشتم از شعر برای بیان مسایل عرفان و تصوف بهره ‌برد.

ادوارد براون، ایرانشناس مشهور وی را بیشتر عارف و صوفی می‌شناسد تا شاعر. غلبه واژه‌های فرقه‌های تصوف و عرفان در کلام شاعری شاه نعمت‌الله ولی نشان می‌دهد که نظر ادوارد براون در این زمینه علمی است و بر پایه تحقیقات بیان شده است. وی بیشتر از غزل برای مفاهیم عرفانی استفاده می‌کرد و در قصیده‌سرایی نیز سبک خاقانی را در پیش گرفته بود.

_{منبع عکس: ناشناس} 

پیشگویی‌های شاه نعمت الله ولی

پیشگویی‌های شاه نعمت الله ولی از جمله مباحثی است که علاوه بر اینکه بین مفسران اشعار و اندیشه‌های او محل مناقشه است، در بین مردم و عامه نیز بازتاب‌های زیادی داشته است. قصیده‌ای منسوب به شاه نعمت‌ الله ولی وجود دارد که در آن آینده ایران و برخی حوادث تاریخی تا ظهور امام دوازدهم در آن پیش‌بینی شده است. برخی برای تفسیر این قصیده، حوادث دوره صفویه و سلسله‌های تاریخی از آن زمانه تاکنون (صفویه، افشار، زندیه، قاجار، پهلوی تا امروز) را در نظر گرفته‌اند. در این قصیده تاریخ ظهور نائب امام، سال ۹۰۹ هجری قمری تعیین شده و برخی با نیت نزدیکی به عصر صفوی تلاش داشتند تا این تاریخ را منطبق با روی کار آمدن شاه اسماعیل صفوی ذکر کنند.

 انتساب اشعار مربوط به پیشگویی‌های شاه نعمت الله ولی، محل شک است 

برخی مفسران بر این عقیده‌اند که این پیشگویی‌ها به شاه نعمت الله ولی نسبت داده شده و بیت‌های مربوط به پیشگویی درباره ظهور نائب امام و اتفاق‌های تاریخی و سیاسی در ایران، درباره روی کار آمدن سلسله‌های مختلف، بعدها به قصیده اضافه شده است. شاه نعمت الله ولی زندگی پر فراز و نشیبی داشت و در زمانه خود، مورد غضب شاهان عصر بود؛ ازاین‌رو، به ناچار چندین بار محل زندگی خود را تغییر داد. اخلاق صوفیانه و منش عارفانه او سبب ‌شده که در مواردی برخی کرامات و پیشگویی‌ها را به او نسبت دهند.

_{منبع عکس: ناشناس}

سخن پایانی

صحبت از شاه نعمت‌ الله ولی و اندیشه، نظریات و آثار وی یک بحث تخصصی در مورد تصوف را می‌طلبد و بررسی نظریات فلسفی او چندان آسان نیست. وی خصم زمانه خود بود و تنها پیروان او و برخی مردمی که به کراماتش عقیده داشتند با وی همراهی می‌کردند. در این مقاله تلاش کردیم تا این عارف و شاعر قرن هشتم را به شما معرفی کرده و بخشی از مهم‌ترین آثار و اندیشه‌های او را به زبانی ساده به شما ارائه کنیم، دیدگاه و عقاید خود را درباره شاه نعمت‌ الله با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کارو: ناشناس}