«سلطان رشوه» ایران که صدراعظم سه سلطان بود

در مدت صدارتش چه کرد؟ به شیوه ناخوشایند قاجاری مملکت را اداره کرد و همان شخصیتی بود که درباریان قاجار می‌پسندیدند و برای قتلش نقشه نمی‌کشیدند. زرنگ هم بود و اهل «دلالی» و «کمیسیون» و به قول خودشان «پیشکش» و «تعارف»؛ و امتیازاتی به اجنبی داد که در تاریخ نوشتند و بخشی از وقایع تاریخ معاصر را همین امتیازات رقم زد. در دربار قاجار که مناصب و القاب هم خرید و فروش می‌شد، این امتیازات مهم و طولانی‌مدت هیچ‌کدام مفت و مجانی نبود و این فقط یک نمونه‌اش در زمان اعطای امتیاز اکتشاف و استخراج نفت: «نماینده دارسی در حدود ۱۰ هزار لیره به اتابک و مشیرالدوله و مهندس‌الممالک نقد پرداخت و سهامی معادل ۱۰ هزار لیره به اتابک و پنج هزار لیره به مشیرالدوله و پنج هزار لیره به مهندس‌الممالک به عنوان تعارف تسلیم کرد».

اول انگلیسی بود، بعد روسی شد!

اتابک در ابتدای دوران حیات سیاسی‌اش مایل به انگلیس بود و چنان در امتیازدهی به انگلیسی‌ها مشتاق بود که «لرد کرزن» سیاستمدار و دیپلمات انگلیسی نوشته است: «هر کسی سرمایه‌ای داشت و می‌خواست آن را به کار اندازد به تهران روی می‌آورد. یکی می‌خواست در تهران کارخانه برق دایر نماید و دیگری تقاضای صدور امتیاز برای تأسیس کارخانه قند را داشت و سومی مایل به ایجاد کارخانه شیشه‌سازی بود».

با این حال برخی امتیازاتی که با دلالی اتابک و شرکاء و وزراء به انگلیسی‌ها واگذار شد، وقتی آشکار شد مخالفت مردم و علما را برانگیخت و بعضی‌ از این امتیازات لغو شد. معلوم است اتابک هم به انگلیسی‌بودن متهم شد و از یک‌جایی به بعد به روسیه تزاری متمایل شد و امتیازاتی هم به آنان داد تاریخی!

دلالی‌های بین‌المللی اتابک

اتابک چه امتیازاتی به خارجی‌ها داد؟ فهرستی بلندبالا دارد اما آنها که معروف‌ترند و به وقایع تاریخی منجر شده‌اند هم زیادند؛ ازجمله واگذاری امتیاز لاتاری و امتیاز کشتی‌رانی در کارون و امتیاز تأسیس بانک شاهی و امتیاز استخراج معادن به انگلیسی‌ها و واگذاری امتیاز گمرکات شمال و امتیاز خطوط راه‌آهن شمالی ایران و امتیاز استخراج معادن قراچه‌داغ آذربایجان و امتیاز تأسیس بانک استقراضی به روسیه تزاری. امتیاز انحصار خرید و فروش تنباکو هم که به «قرارداد رژی» معروف است و به نهضت تحریم تنباکو منجر شد در دوره صدارت وی بسته شد و معروف است که شاه و صدراعظم و خیلی از درباریان رشوه گرفتند؛ البته اسمش همان پیشکش بود. اتابک امتیاز حفاری آثار باستانی ایران را هم داد به فرانسوی‌ها که به خیال خودش متهم نشود به این‌طرفی یا آن‌طرفی بودن و تجارت درباری‌اش، بین‌المللی باشد! اغلب این امتیازات نیز با بهانه تأمین مخارج سفر فرنگ شاهان قاجار واگذار می‌شد و ناصرالدین و مظفرالدین که سفر فرنگ خیلی دوست داشتند راحت با چنین امتیازاتی موافقت می‌کردند.

روزهای مشروطه بود

اتابک چه شد؟ کشته شد. البته برخلاف صدراعظم‌های قبلی قاجار که معمولا توسط درباریان و شاهان قاجار کشته می‌شدند این یکی را مردم کشتند. یک نفر که به «عباس آقا تبریزی» مشهور بود در جریان نهضت مشروطه اتابک را جلوی مجلس شورای ملی به ضرب گلوله کشت و خودش هم جان سپرد. جالب اینکه عده زیادی برای عباس آقا تبریزی در تهران و برخی شهرها مجلس ختم گرفتند و در تهران در همان مراسم سخنرانی‌هایی هم شد علیه وطن‌فروشان و وضعیت دربار و رجال قاجاری و امتیازاتی که به خارجی‌ها واگذار می‌شد و تاریخ می‌گوید نزدیک بود از همان‌جا قیامی برپا شود و مردم بروند جلوی کاخ محمدعلی قاجار؛ روزهای مشروطه بود و پس از مرگ اتابک، محمد علی قاجار هم زیاد دوام نیاورد و از سلطنت خلع شد.

۲۲۰ ۴۶