سایه‌ی سنگین قاجارستیزی و توهم بر تاریخ‌نگری

پیمان آخال در ۲۱ سپتامبر ۱۸۸۱ برابر با ۳۰ شهریور ۱۲۶۰ مابین ایران و روسیه‌ی تزاری به امضا رسید. با وجود آن‌که متن عهدنامه به فارسی و روسی در دسترس است اما بسیاری از پژوهشگران، بدون مطالعه‌ی دقیق آن، نتایجی خارج از واقعیت تاریخی می‌گیرند. هرکس که مختصر مطالعه‌ای در ‌تاریخ ایران از بعد از تیموریان و روی کارآمدن صفویان کرده باشد نیک می‌داند که بیش‌تر این مناطق با قدرت‌گیری ازبکان و بیرون راندن شاهزادگان تیموری از فرارود (ماوراء‌النهر) به سلطه‌ی خانات شیبانی و جانشینان آن‌ها رسید و در خوارزم نیز خان‌نشین مستقلی از ایران شکل گرفت. همه‌ی منابع صفوی و اسناد و مکاتبات بازمانده از آن دوره گویای استقلال این خانات از دولت صفوی و آمودریا به عنوان مرز طرفین است. اما بعد از مرگ شاه‌عباس بزرگ و به‌ویژه با سقوط صفویان مرز ایران با خانات آسیای مرکزی (خیوه و بخارا) از سرخس فراتر نرفت. تنها در دوره‌ی نادرشاه افشار بود که سربازان ایرانی چونان گردبادی خوارزم و بخارا را هم درنوردیدند اما این گرباد به همان سرعت فرونشست و از لحظه‌ی مرگ او و بعد آن در دوره‌ی زندیان همه‌ی این مناطق و حتی شهر مرو هم عملا از دست رفت. از آن روز و روزگار روستاییان و شهرنشینان مرزی در سرخس، قوچان، گنبد و حتی مشهد و نیشابور و سبزوار به دلیل حملات گاه‌وبی‌گاه ترکمانان به تیرگی تمام گراییده بود. به قدری اوضاع تیره‌وتار بود که اسرا و بردگان ایرانی مهم‌ترین منبع درآمد بازار برده‌فروشان خیوه بودند. آقامحمدشاه قاجار و بعدا شاهزاده‌ی باکفایت عباس‌میرزا نیز نتوانستند مرزهای ایران را فراتر از سرخس پیش ببرند. هم‌زمان، روسیه‌ی تزاری شروع به تصرف آسیای مرکزی کرد و در نهایت با شکست ترکمانان تکه در نبرد گوک‌تپه در ۱۸۸۱ به مرزهای ایران رسید. در واقع پیمان آخال یک قرارداد تعیین دقیق مرزی بین دو کشور بود نه چیزی فراتر از آن. دست بر قضا از این تاریخ به بعد، روستانشینان و شهرنشینان مرزی ایران نفس راحتی کشیده، از ایلغار ترکمانان در امان ماندند و از کنترل و سلطه‌ی روس‌ها بر مرزها رضایت کامل داشتند. شاید اگر دولت قاجار قدرت نظامی کافی داشت و اگر پیش از روس‌ها می‌توانست مرو را در اختیار بگیرد وضعیت تعیین مرز مقداری تغییر می‌کرد و این شهر بخشی از ولایت خراسان می‌شد.

*استاد گروه تاریخ دانشگاه تهران، تاریخ‌پژوه حوزه‌ی جغرافیای آسیای مرکزی و قفقاز

۲۳۲۵۹