روستای زیبد؛ مکانی به قدمت شاهنامه

۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۲ / ۱۰:۲۷

جنگ دوازده‌رخ یکی از طولانی‌ترین رویدادهای شاهنامه فردوسی است که بالغ بر ۲۵۰۰ بیت دارد و محل وقوع آن با استناد به شاهنامه ‌فردوسی بخش‌هایی از گناباد و به خصوص روستای زیبَد است.

به گفته باستان‌شناسان و به گواه مستندات تاریخی، گناباد و دهستان زیبد از جمله مناطق کهن و زندگی‌ساز بوده است زیرا گناباد اولین خواستگاه تمدن قناتی بوده، همچنین یکی از مهمترین رویدادهای شاهنامه فردوسی یعنی جنگ دوازده‌رخ در دشت گناباد و مجاور روستای زیبد به وقوع پیوسته است؛ جنگی که پیروزی در آن برای ایرانیان بسیار حائز اهمیت بوده چرا که با پیروزی در این جنگ ایرانیان برای همیشه از شر تورانیان خلاص شدند. جنگ دوازده‌رخ در حاشیه جنوبی بیابان گناباد و در دامنه کوه سیاه و به تلافی شکست ایرانیان در جنگ پشن رخ داد.

روستای زیبد به دلیل اینکه اردوگاه لشکر ایران بوده و کیخسرو نیز در آنجا اقامت داشته‌ است، به لحاظ تاریخی بسیار حائز اهمیت است و علاوه‌ بر آن، قلعه تاریخی روستای زیبد، قلعه شهاب (قله شاه‌نشین) و روستای درصوفه یک مثلث تاریخی بسیار مهم در دهستان زیبد گناباد است که آبستن رویدادهای تاریخی بسیار با ارزشی بوده‌ است. قلعه زیبد یکی از قلعه‌های تاریخی مهم منطقه بوده که در جنوب غربی زیبد  و روی یک تپه به ارتفاع حدود ۲۵ متر قرار دارد. دسترسی به قلعه بر خلاف بیشتر قلعه‌های اسماعیلیه سهل و آسان است اما ساختار و تاسیسات دفاعی آن دلالت بر اهمیت آن دارد. در مجاورت روستای زیبد و در روستای در صوفه (درب صوفه)  عارضه‌ای ایوان مانند در دره سرسبزی وجود دارد که به در صوفه معروف بوده و بنا به مستنداتی، آرامگاه پیران ویسه، در این محل واقع شده است. این ایوان اگرچه طبیعی به نظر می‌رسد اما نمای ظاهری آن شباهت زیادی به ایوان‌های دوره ساسانیان و بخصوص ایوان طاق بستان در کرمانشاه دارد.

در مغرب تنگل زیبد و حدود ۵ کیلومتری روستای  زیبد یک قله منفرد و مخروطی به چشم می‌خورد. قله شاه‌نشین (قلعه شهاب) نیز مانند قلعه زیبد یک بنای ساسانی به نظر می‌رسد زیرا بر فراز یک قله منفرد و رفیع و صعب‌العبور واقع در کنار راهی که قلب فلات ایران را به قسمت‌های شرقی آن مربوط می‌کرده ساخته شده است. این قله هم از نظر سوق‌الجیشی و هم از نظر سیاسی اهمیت زیادی داشته است. شواهد فراوانی نشان می‌دهد که این قلعه برای مدت طولانی اقامتگاه فردی بسیار مهم و بنا به روایاتی اقامتگاه یزدگرد سوم  بوده است. زیرا تنها سکونت یک امپراطور مانند یزدگرد سوم می‌تواند ساخت این بناهای مستحکم را در قله مرتفع سخت و صعب‌لاعبور و دور افتاده توجیه کند. تعدادی از ابیات شاهنامه که در آن به صراحت از زیبد(ریبد) نام برده شده است.

یکی سوی کوه گنابد برفت          دگر سوی ریبد خرامید تفت
ز زیبد زمین تا گنابد سپاه          درو دشت از ایشان کبود و سیاه
به ریبد ببد شاه یک هفته نیز     درم داد و دینار و هر گونه چیز

روستای زیبد در ۲۰ کیلومتری جنوب غربی شهرستان گناباد واقع شده‌است و قلعه تاریخی آن نیز در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۸۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است.