رد پای پاییز در باغ تاریخی “محتشم” رشت

باغ رویایی که روزگاری در حاشیه شهر بود حالا با توسعه شهر در محدوده‌ای قرار گرفته که برای خیلی از شهروندان قابل دسترسی است. این روزها اگر در باغ زیبای محتشم قدم بزنید از آن وسعت افسانه‌ای دوره قاجار خبری نیست، اما درختان تنومند این باغ در هر فصل به رنگی در می‌آید که زیبایی خیره کننده‌ای به باغ می‌دهد.

 هر فصل باغ محتشم زیباست، اما پاییز رنگارنگ این باغ بواسطه درختان تنومند و گونه‌های متنوع گیاهی چیز دیگری است.

باغی که پیشتر تنها مورد استفاده خاندان اکبرخان بود و برای پذیرایی از مقامات دولتی با اسکان در عمارت کلاه فرنگی مورد استفاده قرار می‌گرفت، حالا تفرجگاه شهروندان رشتی شده است.

باغی که رودخانه گوهررود با پیچ و خم خود از حاشیه جنوبی آن می‌گذرد، در گذشته «برف چال»(یخچال طبیعی) داشت که یخ مورد نیاز تابستان‌های گرم رشت را تامین می‌کرد.

اگرچه جوان‌ترها به یاد ندارند اما خاطره روزی که باغ محتشم به عنوان «پارک شهر» افتتاح شد از ذهن سالخوردگان رشت بیرون نرفته است. خاطره تلخ بیمارستان رفتن مقامات و مردمی که در مراسم افتتاحیه شرکت کرده بودند و با بستنی‌هایی که برای مراسم افتتاح تدارک دیده شده بود، مسموم شدند.

باغ رویایی محتشم با درختان تنومند آزادش همواره برای رشتی‌ها خاطره نوستالژیک دارد. با اینکه در پرونده ثبتی این باغ اعلام شده وضعیت باغ نیمه سالم است، اما لااقل ثبت این باغ به توقف تخریب و کوچکتر شدنش، کمک کرد.

سال ۱۳۳۹ که اداره مالیاتی باغ محتشم را بخاطر بدهی مالیاتی «محتشم الملک»، تملک و به شهرداری واگذار کرد، مرتب از میراث به جامانده اکبرخان بیگلربیگی کاسته شد. تفکیک باغ و واگذاری به برخی ادارات دولتی و تغییر کاربری‌های نسنجیده، آرام آرام درختان تنومند باغ را به زمین افکند.

ساخت بیمارستان توتونکاران، اداره آب، کتابخانه، حوزه هنری، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، پارکینگ، خیابان کشی و سرآخر شهربازی و زمین فوتبال و… آنقدر این باغ بزرگ را کوچک کرد که می‌توان گفت باغ محتشم در محاصره ساخت و ساز قرار گرفته است.

باغ محتشم در زمان ناصرالدین شاه قاجار توسط «اکبر خان بیگلربیگی» از مالکان و متمولان عهد ناصری احداث شد.

اکبرخان، اجاره دار گمرکاتِ گیلان، مازندارن، خراسان و کرمانشاه بود و معروف است که غرس نهال‌های باغ که امروز به درختانی تنومند تبدیل شده‌اند و خیابان‌کشی داخل باغ و ساخت عمارت تابستانی وسط باغ (کلاه فرنگی) همگی با نظارت مستقیم «اکبرخان» ساخته شده است.

پس از فوت اکبرخان، باغ به دختر و دامادش یعنی «صادق خان اکبر محتشم الملک» به ارث می‌رسد. صادق خان چند نوبت والی گیلان بود(۱۳۲۷ قمری) و از این زمان است که به «باغ محتشم» معروف می‌شود.

بعد از واگذاری باغ محتشم به شهرداری، باغ کاربری بوستان شهری پیدا کرد و روز سه‌شنبه، ۲۲ شهریور ۱۳۳۹، این بوستان شهری رسما افتتاح و باغ محتشم، «پارک شهر» نامیده شد. این تغییر نام زمانی روی داد که در تهران نیز پارک شهر افتتاح شده بود.

صرف بستنی و راهی بیمارستان شدن شرکت کنندگان در مراسم، خاطره افتتاحیه پارک شهر بود که صبح روز بعد روزنامه‌های محلی درباره آن نوشتند.

زمانی که «عبدالله شیرخانی» شهردار رشت می‌شود (۱۳۵۴ تا ۱۳۵۷) دستور می‌دهد تابلوی پارک شهر را از روی سردرب باغ بردارند و نام «باغ محتشم» دوباره بازگشت. او همچنین دستور داده بود در تمام مکاتبات اداری، نام پارک شهر را حذف کنند و نام باغ محتشم در مکاتبات اداری نوشته شود.

باغ تاریخی محتشم به عنوان معدود باغ‌های تاریخی باقیمانده در گیلان به پیشنهاد اداره کل میراث فرهنگی گیلان در پنجمین نشست کمیسیون ثبت آثار ملی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور در سال ۱۳۹۷ ثبت شد.

هرچند عمارت کلاه فرهنگی واقع در باغ محتشم در آبان ماه ۱۳۷۵ و به شماره ۱۷۶۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده بود، اما وجود درختان کهنسال آزاد و عبور رودخانه گوهررود از این باغ و همچنین وجود عمارت کلاه فرهنگی به عنوان مهمانسرای اعیانی، همگی به ثبت ملی این باغ تاریخی کمک کرد و اگر همان زمان باغ نیز ثبت می‌شد، شاهد قطع بسیاری از درختان آزاد در طول دهه ۱۳۷۰ نبودیم و بخش بزرگی از باغ برای ساخت شهربازی، زمین فوتبال، چمن بازی، بخش سنگنوردی و فضای بازی کودک و… نابود نمی‌شد.

در حال حاضر باغ محتشم با دیگر مجموعه‌های بازی ۱۲ هکتار وسعت دارد و گونه‌های درختان آزاد، بلوط، صنوبر، سدروس، دارتالاب، توسکا، صنوبر، چنار، نارنج و برگ انجیلی در این باغ وجود دارد.

در سال‌های اخیر، درختان آزاد تنومند باغ دچار آفت و پوسیدگی شده و بعضا درختان خشکیده دست مایه خلاقیت‌های هنری و درختان آزاد باغ تبدیل به تندیس‌های چوبی شده است. در برخی موارد، بخش‌های پوسیده درختان زنده را با سیمان پر کرده‌اند؛ روشی که دیگر منسوخ شده است.

این روزها بخش‌های زیادی از باغ پوشیده از برگ‌های پاییزی است. برگ‌هایی که جوان‌ترها سرخوشانه از آن عبور می‌کنند و سالمندان عصا به دست خاطرات جوانی‌شان را زنده نگه می‌دارند.

انتهای پیام