در سفر به زابل، از کجا دیدن کنیم؟

_{نسخه اولیه این مقاله در تاریخ ۱۳۹۶/۰۳/۱۶ منتشر شده و در تاریخ ۱۳۹۹/۱۰/۲۳ به‌روزرسانی شده است.}

شهر زیبای زابل در استان سیستان و بلوچستان که به‌عنوان وسیع‌ترین استان جنوب شرقی ایران شناخته می‌شود، قرار دارد. این شهر دارای پیشینه‌ای کهن و دارای آثار باستانی و جاذبه‌های گردشگری متعدد است که هر سال میزبان جمع زیادی از مسافران و توریست‌های سراسر ایران و جهان است. از گذشته تا به امروز «زابل» را با نام‌های مختلفی خوانده‌اند که می‌توان به «سگستان» یا «سجستان» و «نیمروز» اشاره کرد.

شهرستان امروزی زابل، در واقع زمین‌هایی با تپه‌هایی از سبزه‌زارها و رسوبات‌ دریایی در دروان گذشته بوده است که بخشی از آن زمین‌ها در محل عبور رودخانه‌ «هیرمند» قرار داشت؛ اما بر اثر کاهش و تقلیل آب رودخانه، خشکی‌های پیرامون آن بیشتر شده و با وصل شدن به روستای «حسین آباد»، آبادی وسیعی به وجود آمده است. شاید تا آن موقع اسمی از «زابل» در جایی برده نمی‌شد تا اینکه پادگانی نظامی را تاسیس کرده و این منطقه دارای اهمیت و ارزش قابل توجهی شد. سرانجام در اوایل قرن ۱۴ و در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی، نام «زابل» بر اساس مصوبه‌ هیئت وزران وقت، بر آن آبادی قرار گرفت. منطقه‌ای که می‌توان در آن، آثار تاریخی و باستانی بسیاری از استان سیستان و بلوچستان را مشاهده کرد. این ناحیه از کشور را می‌توان به‌دلیل همین جاذبه‌های گردشگری و طبیعی قابل‌توجه و ارزشمندی که دارد، یکی از مقاصد اصلی گردشگری و مسافرت در ایام مختلف سال، بویژه نوروز در نظر گرفت.

۱. شهر سوخته

در فاصله‌ ۵۶ کیلومتری از شهرستان زابل، در حاشیه‌ جاده‌ زابل-زاهدان، یکی از ارزشمندترین میراث ایران کهن با قدمتی نزدیک به ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح (ع) قرار دارد که به «شهر سوخته» شهرت یافته است. این منطقه‌ تاریخی در هزاره‌ دوم و سوم پیش از میلاد، به همت مهاجرانی که احتمالا از قسمت‌های مختلفی به آن مهاجرت کرده بودند، احداث شده است. علت نام‌گذاری این شهر به «شهر سوخته» به‌دلیل آتش‌سوزی است که در بین سال‌های ۳۲۰۰ و ۲۷۵۰ پیش از میلاد و در دو دوره‌ زمانی مختلف، اتفاق افتاده است و متاسفانه کتبیه یا سندی که نام اصلی این شهر باستانی را بازگو کند، کشف نشده است.

نخستین نشانه‌های جراحی مغز روی دختری نوجوان، برای درمان هیدروسفالی، در شهر سوخته کشف شده است

از ویژگی‌های بارز و فوق‌العاده‌ این شهر، می‌توان به تشکیلات مرتب و منظم، سازمان‌دهی اجتماعی قابل‌توجه و پیشرفته‌ بودن آن در زمان آبادانی و حیات شهر، برخورداری از نظام مرتب و منظم آب‌رسانی، تخلیه‌ فاضلاب، دانش پزشکی، مسئولیت بانوان در امور مالی خانواده، فعالیت‌های صنعتی، هنری و … اشاره کرد که حیرت و تحسین بسیاری از باستان‌شناسان در سراسر جهان را برانگیخته است. اما آنچه که بیش از دیگر کشفیات مربوط به این شهر کهن، مورد تعجب و حیرت کارشناسان شده است، یافتن اولین نشانه‌های کهن‌ترین جراحی مغز دختری دوازده یا سیزده ساله است که برای درمان بیماری هیدروسفالی، روی وی انجام شده و گویا پس از جراحی، تا مدت‌ها بعد، به زندگی ادامه داده است.

۲. قلعه رستم زابل

در ۷۰ کیلومتری شهرستان زابل، یکی دیگر از آثار تاریخی و ارزشمند ایران کهن قرار گرفته است که به «قلعه رستم» شهرت دارد. میراثی باقی‌مانده از دوران اسلامی که عنوان بزرگ‌ترین قلعه‌ این دوران در سرزمین زابل را به خود اختصاص داده است. جالب است بدانید که ارزش و بزرگی این قلعه‌ تاریخی، افسانه‌ای بودن آن است. رستم پهلوان نامدار شاهنامه، شخصی است که این قلعه را به وی نسبت می‌دهند. متاسفانه این اثر تاریخی بر اثر گذشت زمان و مشکلات جوی و همچنین تغییر مسیر رودخانه‌ هیرمند، به ویرانه‌ای تبدیل شده و تنها چهار برج، دروازه‌ ورودی، اسکلت‌بندی برخی از طاق‌ها، آب‌انبارها و تعداد دیگری از بناهای آن باقی‌مانده است. به نظر می‌رسد که «قلعه رستم» حدود نیم قرن پیش، خالی از سکنه و متروکه شده است. متاسفانه تحقیقات و کاوش‌های علمی در این قلعه انجام نشده است ولی با توجه به آثاری همچون سفال‌های لعابی می‌توان قدمتی طولانی را برای آن، در نظر گرفت.

۳. آسبادهای حوض‌دار زابل

یکی دیگر از جاهای دیدنی زابل، «آسبادهای حوض‌دار» این شهرستان است که در منطقه‌ «حوض‌دار» و در نزدیکی شهر سوخته قرار دارد.در واقع می‌توان، نمونه‌ای تحسین‌برانگیز از زندگی نظام‌مند ایران کهن در ۲۸۰۰ سال پیش را در نزدیکی و به فاصله‌ ۷ کیلومتری از شهر سوخته مشاهده کرد. شهری کهن که به نظر می‌رسد از زمان حکومت ساسانیان تاسیس و تا دوران حکومت صفویان رونق داشت. این اثر ایران کهن که در نزدیکی قلعه‌ قرار گرفته است، گواه از تمدنی غنی از این محل را که حد فاصل بین سیستان و دیگر نقاط استان و استان‌های همجوار بوده است را به بازدیدکنندگان، می‌دهد.

۴. کوه خواجه و آرامگاه خواجه غلطان

یکی از مهم‌ترین آرامگاه‌های موجود در شهرستان زابل، آرامگاهی است مشهور به «خواجه غلطان» که در بین مردم استان سیستان و بلوچستان و دیگر نواحی کشور، از محبوبیت و ارزش والایی برخوردار است. این زیارتگاه در مرتفع‌ترین قله‌ کوه خواجه و در بخش شمال شرقی به‌شکل هندسی مستطیل احداث شده است و بخش‌هایی همچون سردر ورودی، اتاق گنبددار و طاق نیزه‌دار از قسمت‌های تشکیل دهنده‌ آن محسوب می‌شود. داخل اتاق می‌توان سنگ قبری را مشاهده کرد به طول تقریبی ۳ متر که با توجه به مکتوبات «شاه حسین سیستانی» در کتاب «احیاالملوک»، متعلق به برادر «دانیال نبی» است. همچنین در کوه خواجه می‌توان آثار تاریخی دیگری همچون کاخ و معبد کوه خواجه، قلعه‌های رستم، کافران، کوک کهزاد، چهل دختر، سرسنگ، کافران و … را مشاهده کرد.

۵. موزه مردم‌شناسی زابل

در زمینی با وسعتی حدود ۴ هزار متر مربع و زیربنایی حدود ۱۲۵ متر مربع، یکی از مجموعه‌های فرهنگی و تاریخی شهرستان زابل قرار گرفته است که از آن به‌عنوان «موزه‌ مردم‌شناسی» این شهرستان یاد می‌شود. در این مجموعه‌ ارزشمند می‌توان آثار و مکشوفاتی متعلق به حدود ۵ هزار سال پیش را مشاهده کرد که نشان از تمدن، فرهنگ و هویت اصیل مردم زابل دارد. جالب است بدانید که پروسه‌ افتتاح موزه‌ مردم‌شناسی زابل از ابتدای احداث ساختمان آن تا زمان بهره‌برداری به‌عنوان موزه، حدود ۱۸ سال به طول انجامید. بازدید از این مجموعه‌ ارزشمند، خالی از لطف نخواهد بود.

۶. گمرک بلژیکی‌ها

از دیگر جاذبه‌های گردشگری نقاط دیدنی در شهرستان زابل، مکانی است به گمرک بلژیکی‌ها شهرت یافته است. در واقع مکانی که اروپایی‌ها از دوران گذشته در آن فعالیت داشته و تاریخ آن به اوایل قرن ۲۰ میلادی بازمی‌گردد. گردشگران بسیاری برای بازدید از این مکان به زابل سفر می‌کنند.

۷. آرامگاه سید غلام رسول

از دیگر مکان‌های تاریخی و مذهبی در شهرستان زابل، «آرامگاه سید غلام رسول» است که در نزدیکی شهرستان «چابهار» قرار گرفته است. این بنا که دارای قدمتی متعلق به اواسط قرن ۵ هجری قمری و سال ۴۶۵ هجری قمری است، به سبک معماری هندی با دیواره‌هایی به رنگ سفید، ساخته شده است. دروازه‌ ورودی آن نیز در بخش غربی احداث شده که پس از داخل شدن می‌توان امام‌زاده را در ضلع غربی حیاط، مشاهده کرد. کلماتی مانند «لا اله الا الله، «یا محمد»، «یا علی»، به‌همراه تصاویر زیبایی از گل، نقاشی‌های رنگی از طرح‌های ستاره‌های مشبک و … که بر در و دیوارهای بنا نقش بسته، زیبایی مطلوبی به آن بخشیده است. به نظر می‌‌رسد که این بنای کهن در دوران حکومت سلجوقیان احداث و در دوران حکومت صفویان طراحی و نقاشی بر دیوارهایش انجام شده است.

۸. ارگ خان ملک کیانی

یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری تاریخی و جاهای دیدنی سیستان و بلوچستان، بنایی است کهن و متعلق به دوران پهلوی که در ۱۶  کیلومتری مسیر زابل به شهرستان هیرمند قرار گرفته است. این بنای تاریخی که به «ارگ خان ملک کیانی» شهرت یافته است، متعلق به یکی از خان‌های منطقه‌ سیستان بوده و به‌صورت مربع و متشکل از ۴ برج که هرکدام دارای ارتفاعی بالغ بر ۷۰ متر و عرض ۵ متر و ۵۰ سانتی‌متر است، طاق‌ها، درب‌های ورودی که در چهار گوشه‌ ارگ قرار دارد و بخش‌های دیگری ساخته شده است. از ویژگی‌های این اثر تاریخی، حضور اتاق‌های متعددی است که در مجاورت یکدیگر و به سبک کاروان‌سراهای قدیمی بنا شده است.

۹. شهر باستانی دهانه غلامان

در ۴۵ کیلومتری از شهرستان زابل و در دو کیلومتری از روستای قلعه نو، محلی باستان‌شناختی قرار دارد که به «دهانه‌ غلامان» شهرت یافته است. این محل در واقع باقی‌مانده‌ از شهری است که در گذشته به‌عنوان مرکز اداری-سیاسی ساتراپی (والی‌نشین) زرنگ (زرنج) در دوران حکومت هخامنشیان، مورد استفاده قرار می‌گرفت. جالب است بدانید که از این مکان در کتبیه‌های مربوط به هخامنشیان، بیستون، تخت جمشید و نقش رستم، سخن آمده و از آن به «زرک» یا «زرنکای» یاد شده است. بازدید از این مکان، در نوع خود جالب و هیجان‌انگیز خواهد بود.

استان سیستان و بلوچستان، یکی از مناطق تاریخی و کهن ایران زمین است که بسیاری از آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری آن در شهرستان زابل قرار گرفته است. از دیگر مکان‌های دیدنی در این شهرستان می‌توان به بازار سرپوشیده‌ زابل، روستای تاریخی قلعه نو، منطقه‌ شکار ممنوع مک سرخ، جنگل شیله، مجتمع بقیه‌الله، کاروانسرای فرنگی، بانک ایران و انگلیس، قلعه کهک کهزاد، چاه نیمه، قلعه مچی، قلعه تپه، قلعه رامرود، قلعه سام، سه کوهه، زیارتگاه بی‌بی دوست و … اشاره کرد.  تجربیات و نظرهای خود را در خصوص جاذبه‌های گردشگری زابل با ما و سایر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.