تاریخچه هنر کاشی‌کاری در حرم امام رضا (ع)

بسیاری از ساختمان‌های حرم از دوره صفویان به جا مانده است و وسعت آن طی بازسازی‌های مختلف از ۱۲ هزار متر مربع در گذشته به مساحت کنونی آن رسیده و به یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان تبدیل شده است. تزئینات کاشی‌کاری حرم مطهر رضوی تغییرات بسیاری طی کرده است و هرچه از روضه منوره به سمت صحن جامع و دیگر بناهای جدید حرم می‌رویم این تغییرات بیشتر احساس می‌شود.

تزئینات راهروهای ارتباطی بین صحن عتیق (یا صحن انقلاب) و بست بالا و پایین راهروی ارتباطی بین بست پایین و صحن نو همچنین راهروهای ارتباطی صحن نو به سمت رواق امام خمینی مجموعه‌ای از کاشی معرق معاصر هستند. شاید برشمردن ویژگی‌هایی مشخص برای کاشی‌های دوران معاصر کار چندان ساده‌ای نباشد؛ زیر این کاشی‌ها در هر ناحیه از مجموعه بناهای حرم مطهر امام رضا (ع) دارای شاخص‌ها و ویژگی‌های خاص خود است و بر اساس هدفی که مورد نظر بوده و آزادی عمل طراح، کاشی‌سازی متفاوت شده است.

در برخی رواق‌ها و فضاها که جایگزینی کاشی قدیمی با کاشی جدید صورت گرفته است، طرح قدیمی برداشته شده و همان طرح با کاشی‌های جدید ساخته و نصب شده است. در برخی قسمت‌ها نیز تغییراتی در طرح و رنگ مانند تغییرات عمده در طرح کاشی‌های گنبد مسجد گوهرشاد و قسمت بالایی مناره آن رخ داده است. در تعدادی از رواق‌های تاریخی مانند کاشی‌های روضه منوره مسجد بالاسر و رواق دارالضیافه، طرح و اجرا بسیار اصیل، زیبا و پرکار بوده است.

در این فضاها به دلیل قدمت آن، کاشی‌های بسیار اصیل از نظر طرح و رنگ با حفظ سنت‌ها و سبک‌های کاشی دوره صفوی انجام شده است. نماهای صحن جمهوری اسلامی، قدس و جامع رضوی نیز با کاشی معرق تزیین شدند و در صحن‌های هدایت غدیر و کوثر بیشتر نماهای ایجاد شده با کاشی معقلی است.

سطح دیوارهای رواق دارالضیافه که از آثار دوره ناصری محسوب می‌شود، با آینه‌کاری‌های قاجار پوشیده شده است اما پوشش ضلع غربی آن که در واقع سردر ورودی گنبد الله‌وردی خان است با کاشی‌های معرق نفیس عصر صفوی پوشیده شده بود بنابراین بخشی از رواق آینه‌کاری قاجاری و کاشی‌کاری صفوی را دارد.

در سال‌های ۱۳۵۰ شمسی پس از تعمیرات کلی و سازه‌ای، آینه‌ها برداشته شدند و با حفظ سبک و سیاق کاشی‌های صفوی، بنای گنبد الله وردی خان با کاشی‌های معرق پوشانده شد. روضه منوره نیز در دوره قاجار آینه‌کاری شده بود و طی سال‌های ۱۳۴۴ ۱۳۴۵شمسی آینه‌کاری‌های آن برداشته و سطح دیوارها در تمامی چهار صفه گنبدخانه از بالای کتیبه سنگی منبت نستعلیق تا زیر کتیبه ثلث علیرضا عباسی با کاشی‌های معرق بسیار زیبا و پرکار پوشانده شد طرح این کاشی‌ها را نقوش گره، اسلیمی و ختایی تشکیل می‌دهد و گره ۶ و شمسه در نمای اصلی و گره ۶ و طبل که برداشتی از نقش کاشی‌های قدیمی ازاره است در زیر طاق‌های چهارگانه اجرا شد.

در دوره معاصر از کاشی هفت رنگ بسیار کمتر استفاده شده و شاید این دیدگاه که کاشی معرق از ارزش و اعتبار هنری بالاتری برخوردار است باعث استفاده اندک از کاشی هفت رنگ و رواج استفاده از کاشی معرق شده باشد.

دلیل دیگری که می‌توان برای این موضوع مورد توجه قرار داد سوابق رنگ‌پریدگی کاشی‌های هفت رنگ است زیرا آنچه از کاشی‌های هفت رنگ دوره صفوی در صحن عتیق اصیل باقی مانده رنگ پریده شده‌اند. کاشی‌های هفت رنگ قاجاری صحن نو نیز دارای رنگ پریدگی است و حتی کاشی‌های بسیار قدیمی سردر ایوان ساعت از سمت بست بالا که خود جایگزین کاشی‌های هفت رنگی صفوی شده‌اند نیز رنگ پریدگی پیدا کرده‌اند.

به همین دلیل در دهه‌های گذشته بخش عظیمی از این کاشی‌ها با کاشی‌های جدید هفت رنگ و حتی معرق جایگزین شده‌اند. به دلیل موارد ذکر شده در بالا یعنی سوابق رنگ پریدگی کاشی‌ها و نیاز به مرمت و تعویض کاشی‌ها در سال‌های علاقه‌ای به استفاده از کاشی هفت رنگ علیرغم هزینه تولید پایین آن ایجاد نشده است و در دهه ۵۰ شمسی پس از برداشتن کاشی‌های هفت رنگ قاجاری ایوان طلای ناصری در صحن نو آن را با کاشی معرق جدید بازسازی و نوسازی کردند.

از ویژگی‌های بسیار شاخص کاشی‌های معرق معاصر تنوع رنگی آنهاست، کاشی‌های قدیمی از نظر طیف رنگی محدودبودند و طیف رنگی آنها شامل لاجوردی، فیروزه‌ای، سفید، سیاه، سبز پشمی، حنایی (تغاری) و در کاشی‌های صفوی زرد بودند.

در کاشی‌های معاصر رنگ‌های سبز روشن، آبی روشن، نخودی، زرد، زرشکی و طلایی نیز افزوده شده است و رنگ زرد در برخی نماسازی‌ها مانند بخشی از کاشی‌های معرق صحن جمهوری اسلامی به نارنجی هم تغییر پیدا کرده است.

در ساخت رواق جدید دارالحکمه که در سال ۱۳۸۸ شمسی به اتمام رسید، برخلاف رواق‌ها و فضاهای قدیم و جدید رنگ زمینه کاشی‌ها از ازاره تا انتهای سقف کرم و نخودی روشن است و رنگ طلایی به ندرت و در چند ناحیه استفاده شده است یکی در ایوان عباسی صحن عتیق که نام مبارک حضرت رضا علیه‌السلام به خط ثلث در آنجا درج است و دیگری در بالای پنجره فولاد، همان صحن که صلوات خاصه حضرت رضا علیه‌السلام با رنگ طلایی به خط نستعلیق بر روی کاشی معرق اجرا شده است.

در ایوان جنوبی صحن جامع نیز در کاشی‌های معرق از رنگ طلایی به وفور استفاده شده است و به کارگیری رنگ طلایی به این شکل در کاشی معرق سابقه نداشته و فقط در دوره تیموری در کاشی هفت رنگ به شیوه‌ای خاص از ورق طلا استفاده شده است.

منبع

برگرفته از «طراحی ورودی و تزئینات باب الرضای حرم مطهر رضوی با تاکید بر پردازش نقوش در آرایه‌های اسلامی»، مقیسه، مریم

انتهای پیام