بر کرانه خوشید؛ پژوهشی در توقیعات فقهی امام عصر(ع)

به گزارش «مبلغ» در دوره شصت و نه‌ساله غیبت نخست حضرت امام عصر(عج) که از آن به «غیبت صغرا» نام برده می‌شود، به‌رغم محدودیت‌های فراوانی که برای ارتباط با آن امام(ع) وجود داشت و در واقع نوعی پیش‌درآمد برای آغاز غیبت درازمدت أن حضرت بود، شماری از شیعیان توانستند از طریق چهار وکیل خاص امام(ع) در این دوره پرسش‌های دینی و شرعی خود را از آن حضرت بپرسند.

این پرسش‌ها که در زمینه‌های مختلف فقهی و غیر فقهی بود، نوعاً از راه نامه‌نگاری صورت می‌گرفت و گاه در یک نامه چند پرسش مطرح می‌شد و پاسخ‌ها در خود نامه و زیر هر پرسشی نوشته می‌شد و چون حالت حاشیه‌نگاری داشت، عنوان «توقیع» را به خود گرفت؛ امری که اختصاص به دوره غیبت نداشت و پیش‌تر نیز مانند دوره امام‌هادی(ع) و امام عسکری(ع) با توجه به محدودیت و مشکلات ارتباطات به ویژه از مناطق دوردست، کم و بیش وجود داشت.

اینکه حجم واقعی پرسش‌ها و توقیعات از امام عصر(ع) در این هفت دهه چه اندازه بوده است، معلوم نیست و تنها می‌دانیم که فراوان بوده است، اما آن اندازه که بر جای مانده شمار قابل توجهی است؛ هر چند در مقایسه با طول دوره، حجم فراوانی نیست و این امر با توجه به محدودیت‌ها که گاه چند سال ارتباط قطع می‌شد، امری طبیعی به نظر می‌رسد. بخشی از این توقیعات مربوط به پرسش‌های فقهی است که در منابع فقه استدلالی در ردیف سایر ادله مورد توجه و استناد فقهای ما بوده است و از همین نگاه از سوی حجت‌الاسلام والمسلمین سیدضیاء مرتضوی، موضوع بررسی و تبیین جداگانه قرار گرفته و به تازگی با عنوان «بر کرانه خورشید»، «پژوهشی در توقیعات فقهی امام عصر(ع)» از سوی نشر «میراث اهل قلم» منتشر شده است؛

عنوانی که اشاره به این سخن امام صادق(ع) درباره وضوح ولایت و خورشید امامت اهل بیت(ع) دارد که «و الله لَأمرنا أَبین من هذه الشمس» و زینت‌بخش آغاز کتاب شده است.

آنچه مایه فزونی انگیزه این پژوهش و نگارش بوده، تازگی موضوع و اهتمام به ابعاد مختلف زندگی و شخصیت حضرت ولی عصر(ع) و نیاز به بررسی موضوع از نگاه تاریخی و تحلیل و ابعاد مختلف آن بوده است. در این کار متن توقیعات به همراه ترجمه آنها در آغاز هر موضوع آمده و نویسنده در تنظیم و تدوین آن از کمک فرزند خود حجت‌الاسلام سیدحبیب مرتضوی، نیز بهره گرفته است.

این اثر در دو فصل کلی تنظیم شده است؛ فصلی که در آن نخست به نکات کلی درباره حجم و تنوع توقیعات مورد بحث، فضای تقیه‌آمیز صدور آنها، اعتبار اسنادی آنها، جایگاه سفیران چهارگانه و اهتمام و استناد فقهاء به توقیعات پرداخته می‌شود و در فصل دیگر به تفصیل این توقیعات و استنادات به آن بازگو و شرح می‌گردد.

آنچه در این اثر به ویژه در فصل اول آمده با توجه به مجال محدودی که در دانشنامه یادشده داشته، طبعا گسترده نیست و کار بر روی توقیعات از جمله بخش فقهی آن و ابعاد و پرسش‌هایی که درباره آن وجود دارد، چنان که نویسنده خود اشاره کرده، نیازمند بررسی‌های تفصیلی است و مجال آن نبوده است؛ اما همین اندازه نیز گذاشتن گامی و گشودن بابی در این موضوع است و نویسنده اظهار امیدواری کرده است در راستای این سخن امیرالمؤمنین(ع) باشد که به نقل کلینی درباره استمرار امامت حجج الهی(ع) فرمود: «اللهمّ فانّی لَاعلمُ انّ العلمَ لا یأزر کلُه و لا ینقطع موادُّه و انک لا تُخلی ارضَک من حجهٍ لک علی خلقک، ظاهرٍ لیس بالمطاع أو خائفٍ مغمورٍ کَیلا تبطل حجتُک و لا یضلّ اولیاءک بعد اذ هدیتَهم بل اینَ هُم و کَم هُم».

یادآوری می‌شود، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدضیاء مرتضوی متولد ۱۳۳۷ یزد است و سردبیری فصلنامه حکومت اسلامی، مدیریت مرکز تحقیقات علمی دبیرخانه خبرگان، مدیریت پژوهشکده فقه و حقوق و مدیریت دانشنامه امام‌خمینی را در کارنامه خود دارد. از این استاد حوزه، تاکنون کتاب‌های «ماهیت فقهی دولت و ضمان اقدام‌های زیان‌بار آن»، «عاشورا در فقه»، «نگاه فقهی به حضور زنان در عبادت‌های جمعی» و… منتشر شده است. «بر کرانه خورشید» در ۱۴۰ صفحه رقعی و با قیمت ۱۰۰هزارتومان توسط انتشارات میراث اهل قلم منتشرشده است.