بازآفرینی بازار چهارسوق شاقاجی ماشینِ زمانِ سفر به دوران قاجار

راه سنگفرش معروف به شاه عباسی در دوره صفوی، از آستارا آغاز و با گذر از شهرها و روستاهای غرب گیلان تا ساری می‌رفت. این راه با ایجاد فرعی‌هایی با استان‌های همجوار در ارتباط بود. به‌عنوان مثال راه کاروانروی رشت به قزوین، از جاده سیاهکل، دیلمان، عمارلو عبور می کرد.

در دوره قاجار، جاده دیگری از رشت به سمت قزوین احداث شد که این راه با گذر از پل عراقِ رشت به سمت سنگر و دهستان شاقاجی رفته و در امتداد مسیر از پشت امامزاده هاشم در سراوان عبور و با گذر از پشت سپیدرود به سمت منجیل می رفت.

این راه جدید از ابتکارات خسروخان گرجی حاکم وقت گیلان بود. او در تفلیس زاده شد و زمانیکه پسر بچه‌ای بیش نبود بعنوان کارگر به ایران می‌آید. بعدها او به واسطه لیاقت‌هایش حاکم گیلان و در دوره او کارهای عمرانی زیادی در گیلان انجام می‌شود.

 ساخت چندین پل خشتی در رشت، بزرگترین پل خشتی بر رودخانه قزل اوزن در لوشان، احداث راه رشت به منجیل و قزوین، باروت کوبی و قورخانه در جزیره میان پشته انزلی و چندین حمام عمومی از جمله کارهای اوست.

بنا بر گزارش لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، طبقه اشراف با ایجاد یک شورش عمومی ساختگی (برای فرار از پرداخت مالیات) به سال ۱۲۹۳ قمری و سعایت چینی به دربار، در نهایت سر خسروخان گرجی بالای دار رفته و اموالش به نفع حکومت مصادره می‌شود.

حالا من در جاده‌ای به سرعت حرکت می‌کنم که از ابتکارات خسروخان گرجی بود. راهی که پیش از این کاروان‌ها با شتر و اسب و قاطر طی می‌کردند. جاده‌ای که نخستین خودروی وارداتی از اروپا از آن عبور کرد ولی در گردنه صعب‌العبور آب ترش، دچار حادثه شد.

بعد از عبور از شهر سنگر به سمت دهستان شاقاجی می‌روم، دهستانی که بازاری چهارسوق داشت و شاهان قاجار در سفرهایشان به فرنگ از این بازار دیدن کرده‌اند.

بازاری که یکی از اهالی می‌گوید: اکنون حدود یک دانگ از قسمت غربی بازار که از سمت حمام به مغازه‌های داخل و پشت بازارچه اتصال دارد در مالکیت خاندان مرحوم ابراهیم معتدل، خان و همه کاره شاقاجی است.

ناصرالدین شاه قاجار، در سفرنامه خود به تاریخ ۱۲۱۰/۴/۲۵ قمری مقارن با ۱۲/ ۲/ ۱۲۷۵ خورشیدی درباره بازار شاقاجی می‌نویسد: «… بعد راندیم توی جنگل سمت چپ، بین راه بازار زیاد است. … شنبه بازار و غیره… نهار افتادیم به ملک دهبنه که مشهور به شاه آقاجی است که مال میرزا عبدالوهاب مستوفی است. نهار خوردیم و راندیم…خیلی بازار و حمام معتبری بود مانند تمام نقاط ایران در گیلان نیز مردم هر محل یک روز را برای تهیه مایحتاج خود تعیین کرده و در آن روز بازار تشکیل می دادند».

اما بازار فعلی شاقاجی به رونق گذشته نیست. بازاری که در گذشته چهار سوق بود و شب‌ها با چهار در چوبی بزرگ دولنگه بسته و  بدین نحو از دکان‌های بازار محافظت می‌شد.

دهیار شاقاجی بازار فعلی شاقاجی را به من نشان می‌دهد و درباره این بازار می‌گوید: بازار هفتگی شاقاجی از گذشته‌های دور تا به امروز در روزهای پنجشنبه هر هفته تشکیل می‌شد و به نظر می‌رسد در سفرنامه ناصرالدین شاه منظور پنجشنبه بوده نه شنبه.

مهرداد فلک دوست اضافه می‌کند: بازار شاقاجی به واسطه قرارگیری در مسیر راه کاروانروی قزوین به رشت، اعتبار و جایگاه خوبی داشت. در حال حاضر در تمام شاقاجی حدود هزار باب مغازه دایر است و اکنون ۴۰ دکان در بازارچه و بافت قدیمی بازار فعال است. به همین دلیل بازار شاقاجی برخلاف دیگر بازارهای دهستان‌های گیلان، همانند کاروانسراهای درون شهری، دارای چها درب در چهار جهت بود و شب‌ها درها را می‌بستند.

فلک دوست موقعیت درهای بازار شاقاجی را هم نشان می‌دهد که متاسفانه با بهسازی مغازه‌ها، درهای قدیمی را تخریب کرده‌اند. اما درب چوبی و دو لنگه ضلع جنوبی هنوز پابرجاست. دربی نه چندان بلند که با الوارها و ستون‌های چوبی، استوار شده و با سقف دیگر مغازه‌ها دورتا دور، حلب کوب شده است.

وی با اشاره به موقعیت قرار گیری بازار در جوار جاده اصلی و نزدیکی آن به مسجد و حمام تاریخی شاقاجی می‌گوید: اگرچه مسجد درون بافت بازار نبود، ولی مسجد و حمام در یک راستا و در جوار بازار بودند و این خود نشان دهنده اهمیت و موقعیت بازار سنتی است. مسجد شاقاجی هم یک بنای چوبی بود که دهه‌های پیش به طور کامل تخریب و نوسازی شده است.

دهیار شاقاجی، همچنین می‌گوید: کف بازار قدیمی شاقاجی با سنگ‌های گرد رودخانه‌ای کف پوش  شده بود ولی دوره‌های بعد سنگ فرش را می‌پوشانند. مغازه‌ها نیز سر سفال بودند. بر همین اساس، دهیاری تلاش دارد بازار قدیمی شاقاجی را بازآفرینی کند. در گام نخست، سنگفرش کف بازار در دستور کار قرار دارد. بر همین اساس با کمیته برنامه‌ریزی شهرستان سنگر مذاکراتی شده تا بودجه لازم برای این کار تامین شود.

فلک دوست، درباره وجه تسمیه نام روستا هم می‌گوید: دو دلیل در منابع و روایت‌های شفاهی ذکر شده است؛ یکی اینکه شاقاجی برگرفته از نام شاهان قاجار است و آن هم به دلیل حضور و سراپرده شاهی در سفرهای شاهان قاجار در این محل است و دومی؛ می‌گویند به‌خاطر وجود یک درخت کهنسال و تنومند در روستا، عوامل قاجار این نام را برگزیدند. باتوجه به ترک زبان بودن قاجارها شاه آقاجی در زبان ترکی به معنی درخت بزرگ است.

بازار شاقاجی در دوره‌های مختلف از اهمیت و موقعیت خاصی برخوردار بوده و اهالی شهرستان سنگر برای تهیه مایحتاج خود به این بازار رجوع می‌کردند.

اکنون نیز این بازار در مسیر جاده قدیم قزوین به رشت قرار دارد و در زمان پیک مسافر این جاده قدیمی دوباره مورد استفاده مسافران قرار می‌گیرد. بنابراین احیا و بازآفرینی بازار تاریخی شاقاجی، می‌تواند گذشته خواندنی شاقاجی را بازگرداند.

انتهای پیام