ایل بختیاری | تاریخچه + ویژگی‌ها + ریشه تقسیم به چهار و هفت لنگ

ایران از تنوع قومیتی عظیمی برخوردار است و قوم بختیاری یکی از اقوام بزرگ و اصیل ایرانی محسوب می‌شود. قلمرو قوم بختیاری در دامنه کوه‌های زاگرس و در جنوب غربی ایران است. جایگاه این قوم در بین جنگل‌های بلوط در طبیعتی مسحور کننده و کوه‌هایی پر از برف با رودخانه‌ها و آبشارهایی چشم‌نواز قرار دارد. کوچ‌نشینی قوم بختیاری و آداب و رسوم مربوط به آن، یکی از زیباترین جاذبه‌های طبیعی سرزمین بختیاری به‌حساب می‌آید. شناخت سرزمین این قوم، تاریخچه و آداب و رسوم آن برای گردشگرانی که قصد دارند از منطقه بختیاری دیدن کنند، جذاب و خواندنی است.

آنچه باید درباره ایل بختیاری بدانید:

خاستگاه ایل بختیاری

_{منبع عکس: ناشناس}

پژوهش‌های مختلف درباره ایل بختیاری نشان می‌دهد که خاستگاه این ایل، در کشور ایران بوده است. نتایج تحقیق و پژوهش درباره خاستگاه ایل بختیاری از طریق تحقیق روی زبان، لهجه، لباس و آداب و رسوم این ایل مشخص شده است. ایرج افشار در پژوهش‌های خود درباره ایل بختیاری، لباس زنان این قوم را شبیه لباس ساسانیان و زبان و گویش قوم بختیاری را نزدیک به زبان پهلوی معرفی کرده است.

بختیاری‌ها نژاد ایرانی الاصل دارند، لباس و گویش این قوم نشانی بر ایرانی بودن خاستگاه آن‌ها است

ایرج افشار قوم بختیاری را از تیره پارس‌هایی معرفی می‌کند که در قرن ۶ و هفت قبل از میلاد با ایلامی‌های ساکن در منطقه بختیاری درآمیختند و یک نژاد جدید را به وجود آورده‌اند. بارون دوبد، منشی سفارت روس در ایران، بختیاری‌ها را ایرانی‌الاصل دانسته و آن‌ها را از قوم لر معرفی می‌کند. گارثویت یکی دیگر از تاریخ‌نویسانی است که بختیاری‌ها را به‌دلیل تشابه لباس به ساسانیان و تشابه زبان بختیاری به زبان پهلوی، ایرانی الاصل معرفی کرده است.

در کنار نظریاتی که قوم بختیاری را دارای خاستگاهی ایرانی معرفی می‌کند، برخی دیگر از نظریه‌پردازان هستند که این قوم را دارای ریشه غیرایرانی دانسته‌اند و تبار آن‌ها را به ترک‌هایی می‌رسانند که در حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد وارد ایران شده‌اند. هیچ سند و نشانه‌ای درباره این نظریه در فرهنگ و آداب و رسوم قوم بختیاری مشاهده نشده است؛ بنابراین بسیاری از پژوهشگران این نظریه را فاقد ارزش و اهمیت معرفی کرده‌اند.

تاریخچه ایل بختیاری

_{منبع عکس: ناشناس}

قلمرو ایل بختیاری بین استان‌های اصفهان و خوزستان قرار گرفته است. این سرزمین از سمت شمال به لرستان، از سمت شرق به اصفهان و چهارمحال، از سمت جنوب به کهگیلویه و بویراحمد و از سمت غرب به خوزستان محدود می‌شود. کوه‌های زاگرس از شمال غرب به جنوب شرق کشیده شده‌اند و سرزمین بختیاری را به یک بخش کوهستانی ییلاقی و یک بخش جلگه‌ای قشلاقی تقسیم می‌کنند.

سرزمین بختیاری از ابتدا مستعد کشاورزی بوده است

سرزمین بختیاری از هزاران سال پیش، محل سکونت افراد گوناگون بوده است. شواهد نشان می‌دهد این سرزمین منابع طبیعی بسیاری داشته و از سال‌ها پیش مسکونی بوده است. وجود آب، جنگل و مرتع، بارندگی مناسب، سبب شده بود که این سرزمین برای کشاورزی مستعد باشد. وجود امکانات مناسب در ارتفاعات زاگرس، محیطی مناسب را برای رویش گیاهان متنوع فراهم کرده است.

داده‌های باستان‌شناسی مشخص می‌کند که قدمت سکونت انسان در این منطقه به ۴۰ هزار سال پیش می‌رسد. بازمانده‌های دوره پارینه‌سنگی، میانه‌سنگی و نوسنگی در این منطقه دیده می‌شوند. سرزمین بختیاری از اولین سرزمین‌هایی است که سابقه کشت کشاورزی در آن مشاهده شده است. غاری در تنگ پبده بختیاری وجود دارد و از کشفیات داخل این غار، ابزاری به دست آمده که نشان‌دهنده قدمت زندگی انسان در این منطقه است.

قدمت زیست انسان در منطقه بختیاری، به غاری در تنگ پبده باز می‌شود

در هزاره پنجم پیش از میلاد، در دوره‌ مس، قوم عیلام در منطقه‌ای که از آن نام می‌بریم، ظهور کرد. این قوم در حدود ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، در قلمرویی که امروز تحت عنوان سرزمین بختیاری شناخته می‌شود، حکومت می‌کردند. مردم عیلام حکومت خود را آنزانی می‌دانستند و به همان زبان سخن می‌گفتند. از حکومت عیلام، چندین کتیبه به خط میخی در شهر ایذه بر جای مانده است. به‌دلیل آثار به‌جای مانده در این شهر، باستان‌شناسان این منطقه را سرزمین سنگ‌نگاره‌ها نام‌گذاری کرده‌اند.

_{منبع عکس:wikipedia}

۲۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، کاسیان در قسمت سرچشمه‌های کارون و در بخشی از قلمرو بختیاری حکومت می‌کردند. در حدود ۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، آریایی‌ها در این منطقه، دولتی جدید با نام پارسیان تشکیل دادند. پارسیان در کوه‌های بختیاری و در منطقه شرق شوشتر بین دو سوی ساحل کارون، زندگی می‌کردند. عیلام در این زمان، قدرت سابق را نداشت تا جلوی حضور قوم آریا را در منطقه بختیاری بگیرد. ازاین‌رو، دولت هخامنشی شهر انشان را گرفت و در ابتدای کار، این شهر را پایتخت حکومت خود قرار داد.

عیلام، هخامنشی و دولت اشکانی دولت‌هایی بودند که در قلمرو بختیاری حاکمیت داشتند

با ورود آریایی‌ها به منطقه، آن‌ها قوم غالب شدند و فرهنگ خود را در این منطقه رواج دادند. تحقیق در گویش قوم بختیاری نشان می‌دهد که این گویش، ادامه دهنده زبان‌های باستانی ایران است. بعد از هخامنشی‌ها، با روی کار آمدن حکومت اشکانی، منطقه بختیاری به الیمائید شهرت یافت. بعد از اشکانیان، حکومت ساسانیان روی کار آمد و دوباره نام سرزمین قوم بختیاری، در این دوره، به پارس تغییر یافت. بعد از ورود اسلام به ایران، مردم زاگرس‌نشین توسط مسلمانان، کرد خوانده شدند. بعد از حدود سه قرن از ورود اسلام به ایران، منطقه بختیاری به نام لر بزرگ شهرت یافت و از عصر صفویه به بعد، این سرزمین به بختیاری تغییر نام داد.

حسینقلی خان ایلخانی و علیقلی خان سردار اسعد از مهمترین چهره‌های تاریخ معاصر بختیاری هستند

ایل بختیاری، بیشترین شهرت تاریخی را در عصر قاجار و پهلوی داشت. در دوره قاجاریه حسینقلی خان ایلخانی تمامی سرزمین بختیاری را اداره می‌کرد و از قدرت بسیار زیادی برخوردار بود. قدرت او به‌اندازه‌ای بود که حکومت مرکزی قاجاریه می‌ترسید که مبادا به پایتخت حمله کند و ایران را به تصرف خود درآورد. حسینقلی خان با دولت انگلستان روابط تجاری برقرار کرد و از این طریق سود بسیاری کسب کرد و به یکی از ثروتمندترین رجال سیاسی تبدیل شد. در خاطرات ظل السلطان و نامه‌های او به ناصرالدین شاه می‌توان این ترس را به وضوح دید. سرانجام ظل‌السلطان، حسینقلی خان بختیاری را به اصفهان دعوت کرد و در یک مهمانی او را با قهوه قجری مسموم کرد و کشت.

_{منبع عکس: wikipedia}

بعد از حسینقلی خان، فرزندان او قدرت گرفتند. علیقلی خان، سردار اسعد بختیاری یکی از مهم‌ترین چهره‌های بختیاری است که در دوره محمد شاه به تهران حمله کرد و با کمک محمدولی خان خلعتبری و ستارخان و باقرخان، تهران را فتح کرد و به استبداد صغیر پایان داد.

_{منبع عکس: ناشناس}

از دیگر چهره‌های بختیاری در دوره معاصر می‌توان به بی بی مریم بختیاری و فرزند او علیمردان خان بختیاری اشاره کرد که هر یک در تاریخ بختیاری دارای نقش سیاسی جداگانه‌ای هستند. 

ایل بختیاری چند دسته است؟

_{منبع عکس: ناشناس}

ایل بختیاری به دو دسته بزرگ هفت لنگ و چهار لنگ تقسیم می‌شوند. نگاهی به منابع تاریخی مشخص می‌کند که وجه تسمیه این تقسیم‌بندی در قوم بختیاری، بر اساس دریافت مالیات در دوره صفویه بوده است. این موضوع، یکی از روایاتی است که دراین‌باره ذکر شده است. به گفته منابع، مالیات‌گیری آن دوره در عصر صفویه، بر اساس شمار نفرات و دام‌ها صورت می‌گرفت. بر این اساس، از بخشی که دام بیشتری داشتند، مالیات بیشتر و از بخشی که دام‌های کمتری داشتند، مالیات کمتری گرفته می‌شد.

تقسیم‌بندی ایل بختیاری به چهارلنگ و هفت لنگ بر طبق میزان مالیات بود

طبق گفته منابع تاریخ بختیاری، مالیات بخش‌هایی که دام کمتری داشتند، یک راس مادیان یا یک راس گاو بود. این دسته به چهارلنگ شهرت یافتند. گروه دیگر قوم بختیاری، از لحاظ مکنت و ثروت، قوی‌تر از چهارلنگ‌ها بودند، ازاین‌رو، به‌اندازه هفت لنگ، اسب یا مادیان را به مالیات می‌دادند. یعنی دو راس مادیان یا گاو، منهای یک لنگ آن. روی این حساب، مردم منطقه به هفت لنگ شهرت یافتند.

در مورد مالیات گرفتن، خان‌ها به‌دلایل سیاسی موجود در ایل و نزدیکی و دوری طایفه‌ها به خان‌ها، بین طوایف فرق می‌گذاشتند و به بعضی‌ها امتیازاتی می‌دادند.

• ایل چهارلنگ بختیاری پنج باب بزرگ دارد که عبارت از محمود صالح، کیان ارثی، ممی‌وند، زلکی و موگویی هستند.
• ایل هفت لنگ نیز چهار باب دارد که عبارت از دورکی، بهداروند، بابادی و دینارانی هستند.

تفاوت لر و بختیاری

_{منبع عکس: ناشناس}

لرستان قدیم با وسعت جغرافیایی خود، در اواسط قرن ۶ به دو دسته لر بزرگ و لر کوچک تقسیم می‌شد. منظور از لر کوچک، لرستان امروزی و مقصود از لر بزرگ، سرزمین بختیاری است. امرا لر بزرگ را اتابکان می‌گفتند که بعد از ضعف و تجزیه قدرت سلسله سلجوقی، فرصت را مناسب دیدند و در جغرافیای لرستان، سلسله اتابکان لر کوچک را تشکیل دادند. در قلمرو بختیاری نیز اتابکان فضلویه حاکمیت یافتند که به لر بزرگ شهرت داشتند.

آداب و رسوم ایل بختیاری

ایل بختیاری آداب و رسوم خاص خود را دارند که از پس قرن‌ها، هنوز آن را حفظ کرده‌اند؛ اگرچه گذر زمان و تبعات زندگی شهرنشینی سبب شده است که بسیاری از آداب و رسوم ایل بختیاری کم‌رنگ شوند؛ اما زیبایی این آداب و رسوم سبب شده که برای نسل جدید و گردشگران جذاب باشند. علاقه نسل جدید به آگاهی و مشاهده این آداب و رسوم سبب شده است که در دوره‌های اخیر، توجه به آن بیشتر شود. آداب و رسوم بختیاری در مناطق عشایرنشین همچنان به‌صورت پر رنگ اجرا می‌شود. کوچ یکی از مهمترین رسوم عشایر بختیاری است که با آدابی خاص انجام می‌شود. هنگام جابه‌جایی ایل، جمع کردن چادرها را مال کنون می‌گویند. در ادامه به مهم‌ترین آداب و رسوم ایل بختیاری اشاره می‌کنیم.

تولد

در گذشته، در قلمرو بختیاری آداب و رسومی مخصوص تولد نوزادان رواج داشت که هرچه زمان به جلو رفت و امکانات بیشتری فراهم شد، این رسوم نیز رفته رفته کم‌رنگ‌تر شدند. به‌دلیل تولد کودک در بین ایل و به دور از بیمارستان و امکانات آن، زنانی در بین ایل بودند که به قابله شهرت داشتند و در هنگام تولد کودک، به زائو کمک می‌کردند تا به‌راحتی کودک را به دنیا بیاورد. در بین ایل، گهواره‌هایی چوبی با روشی خاص ساخته می‌شد که به آن‌ها ننو می‌گفتند و نوزادان را به شیوه‌ای خاص به آن محکم می‌بستند که در هنگام حرکت ایل، به‌راحتی قابل حمل و نقل باشند.

_{منبع عکس: ناشناس}

در ننوهای نوزادان، اشیایی را آویزان می‌کردند که برای سرگرمی نوزاد بود و هر یک از آن‌ها نمادی خاص محسوب می‌شد. این اشیا شامل مهره‌هایی از سنگ‌های مختلف بودند که برای چشم زخم کاربرد داشتند. برای نوزاد اسفند دود می‌کردند تا از چشم بد دور باشد. گاهی پنجه یا موی گرگ را به گهواره نوزاد آویزان می‌کردند؛ زیرا معتقد بودند که هر جا اثری از گرگ باشد، جن یا آل از آنجا دور می‌شود. از شیردنگ نیز برای تزیین گهواره نوزادان استفاده می‌کردند تا زیبایی گهواره را بیشتر کنند. در هنگام تولد نوزاد، بعد از گذشت سه روز، نوزاد و زائو را با مراسم خاصی به حمام می‌بردند و بعد از گذشت هفت روز، دوباره نوزاد و زائو را به حمام می‌بردند.

ازدواج

_{عکاس: رضا کامران}

ازدواج در قوم بختیاری، آداب و رسوم خاصی دارد. یکی از رسومی که از گذشته در بین بختیاری‌ها رواج داشت، ناف بران بود. طبق این رسم، دختر و پسر را از ابتدای کودکی برای یکدیگر انتخاب می‌کردند و وقتی به سن ازدواج می‌رسیدند، رسوم عقد و نامزدی را برای آن‌ها به جا می‌آوردند. این رسم به‌دلیل ایرادهای روان‌شناسانه‌ای که داشت، امروزه بسیار کم‌رنگ شده است. این روزها در ایل بختیاری به شیوه‌های سنتی خانواده داماد برای خواستگاری به خانه عروس می‌روند. مادر داماد یک روسری زیبا بر سر عروس می‌کند که نشانه نامزدی عروس است. خانواده عروس نیز به نشانه قبول داماد، یک بسته شیرینی یا نبات به او هدیه می‌دهند. سپس در یک مراسم جدا، انگشتری را برای نامزدی رسمی عروس و داماد در نظر می‌گیرد.

 بختیاری‌ها در عروسی لباس‌های مخصوص خود را می‌پوشند و رقص دستمال بازی انجام می‌دهند

یکی دیگر از آداب و رسوم ازدواج در بین بختیاری‌ها این است که دختران نامزد شده شروع به بافت قالیچه می‌کنند تا در هنگام عروسی قالیچه خود را به خانه همسر ببرند. نوع قالیچه‌ای که عروس می‌بافد و کیفیت آن، نشان‌دهنده میزان هنرمندی اوست. شب عروسی، اقوام داماد با در دست داشتن آیینه و شمعدان به خانه عروس می‌روند و با هلهله و سرودهای شاد، عروس را سوار بر اسب می‌کنند و به‌همراه رقص و پایکوبی، او را به خانه داماد می‌برند. یکی از رسومی که در شب عروسی در بین بختیاری‌ها وجود دارد، رسم دستبرد زدن به اموال خانواده عروس است. آن‌ها از این طریق، هوش و حواس خانواده عروس را می‌سنجند. رسم به این صورت است که وقتی داماد عروس را می‌برد، یکی از اقوام داماد یک شی را از خانه پدر عروس می‌دزدد و فردای آن روز، شی را به خانواده عروس باز می‌گرداند.

در مراسم‌های عروسی بختیاری، ساز و دهل مخصوص عروسی را می‌نوازند و اشعار و ترانه‌های مخصوص عروسی را که با ریتم‌های شاد هستند، می‌خوانند و می‌نوازند و زنان و مردان با پوشیدن لباس‌های بختیاری، دایره‌ای تشکیل می‌دهند و رقص بختیاری که با دستمال است را برگزار می‌کنند.

_{تصویری از ترکه بازی، نقاش اثر: ناشناس}

نوعی دیگر از رقص که در بین مردان بختیاری رایج است، رقص ترکه‌بازی است که در مجالس مردانه برای سرگرمی و شادی بین افرادی برگزار می‌شود که در این زمینه ماهر هستند و حالتی مسابقه‌وار دارد. ترانه‌های شاد بختیاری، بخش بزرگی از فرهنگ فولکلور این ایل را شامل می‌شوند و در ادبیات این قوم قابل‌مشاهده هستند. بخشی از این فرهنگ شادی در ترانه‌های بهمن علاالدین وجود دارند.

بخشی از ترانه‌های شاد بختیاری را می‌توان در آثار بهمن‌ علاالدین، ترانه‌سرا و خواننده بختیاری دید و شنید

از دیگر رسومی که در شب عروسی برگزار می‌شود، این است که هنگام رسیدن عروس به خانه داماد، پیش از ورود او، آتش بزرگی فراهم می‌کنند و داماد، عروس را سه دور، دور آتش می‌چرخاند. به نظر می‌رسد که این رسم از بازمانده‌های آیین زرتشتی به‌جای مانده است و نمادی برای گرم نگه داشتن اجاق خانه توسط عروس است؛ زیرا در فرهنگ ایرانی قدیم، زنان نگهبانان آتش در خانه محسوب می‌شدند.

بعد از اجرای مراسم آتش، داماد به یک بلندی که معمولا پشت بام خانه است، می‌رود و یک انار را که نماد الهه اناهید است به روی سر عروس پرتاب می‌کند. طبق رسوم بختیاری، پسران مجرد، پشت سر عروس می‌ایستند و در گرفتن انار، با هم رقابت می‌کنند. گفته می‌شود هر پسری که موفق به گرفتن انار شود، بخت با او همراه شده و به‌زودی صاحب همسر می‌شود. بعد از آن نیز، جلوی پای عروس و داماد، یک گوسفند را قربانی کرده و آن‌ها را به منزل جدید خود راهنمایی می‌کنند.

سوگواری

_{منبع عکس: ناشناس}

تحقیق در خصوصیات و خلق و خوی مردم بختیاری نشان می‌دهد که این خطه مردمانی دلسوز و مهربان دارند. این مردم، افرادی غمخوار و مهربان هستند و اگر در بین آن‌ها، خانواده‌ای، عزیزی را از دست بدهد، هر یک از افراد ایل، برای تسلی خاطر بازماندگان، به خانه او می‌روند و ضمن ابراز همدردی، هر کاری که از دستشان برآید انجام می‌دهند.

ترانه‌های حزن‌انگیز بختیاری که در مراسم سوگواری خوانده می‌شوند، به گاگریو شهرت دارند

طبق سنت‌ها و آداب و رسوم ایل بختیاری، پیرزنان ترانه‌هایی غمناک به زبان لری زمزمه می‌کنند تا هرچه بیشتر بر شکوه مراسم عزاداری افزوده و سوز و گداز غم مراسم عزا را بیشتر کنند. در هنگام زمزمه این اشعار، زنان دیگر نیز با این پیرزنان همراهی می‌کنند تا این آواز غم‌انگیز به گوش تمام کسانی برسد که در مجلس حضور دارند.

_{نمونه‌ای از ترانه‌های حزن‌انگیز بختیاری}

در بین مردان بختیاری نیز این نغمه‌ها که با نام گاگریو شهرت دارند با موسیقی حزن‌انگیز به‌همراه ساز چپ که نشان عزاست، اجرا می‌شود. برگزاری مراسم سوگواری در ایل بختیاری بیشتر با نغمه‌های آن شهرت دارد. این نغمه‌ها بخش زیادی از ادبیات فولکلور ایل بختیاری را در بر می‌گیرند. در ترانه‌های بهمن علاالدین، بزرگترین ترانه‌سرا و خواننده بختیاری، می‌توان ترانه‌های گاگریو زیبا و بسیار حزن‌انگیز را مشاهده کرد و شنید. برخی دیگر از رسوم سوگواری در بین ایل بختیاری چنین بود که اقوام متوفی به بازماندگان برای برگزاری مراسم ختم و چهلم کمک مالی می‌کردند و تا جایی که در توان افراد بود به بازماندگان متوفی یاری می‌رساندند.

_{منبع عکس: ناشناس}

بردشیر یکی دیگر از جاذبه‌های سرزمین بختیاری است که به آداب و رسوم سوگواری ایل بختیاری مربوط می‌شود. شیرهای سنگی که بر سر قبرهای بختیاری هستند، نشانه‌ای برای دلیرمردان محسوب می‌شوند. این شیرها نمادی از پهلوانی و شیرمردی متوفی محسوب می‌شود و برای افرادی از این نماد استفاده می‌شود که شهرت رادمردی و جنگاوری آن‌ها در تمامی ایل پیچیده باشد.

شکار

_{منبع عکس: ناشناس}

شکار یکی از رسوم رایج در بین بختیاری‌هاست که آیین مخصوص به خود را دارد. این رسم سال‌ها است که بین بختیاری‌ها اجرا می‌شود. رسوم شکار چنین است که جوانانی که نزدیک سن ازدواج هستند، پیش از اجرای مراسم عروسی، برای تهیه گوشت جشن عروسی، به شکار می‌روند. طبق رسوم رایج، مادر فرد جوان مشغول تهیه نان سنتی می‌شود و دختران جوان مشک می‌زنند و دوغ تازه و کره محلی را برای مراسم عروسی فراهم می‌کنند. عروس هم مشغول دوخت لباس شکار برای همسر شکارچی خود می‌شود.

رسم شکار در بختیاری، آزمونی برای نشان دادن رشادت و شجاعت مرد شکارچی محسوب می‌شود

در سرزمین بختیاری، در هنگام شکار، به کمر فرد شکارچی، شال شکار می‌بندند. بستن شال توسط پدر، دایی یا برادر بزرگ‌تر شکارچی انجام می‌شود. جوان شکارچی در این مراسم، باید بز کل شکار کند. بز کل بسیار تیز و چالاک است و این شکار یک چالش برای به آزمون گذاشتن قدرت و تبحر داماد در امر شکار محسوب می‌شود. وقتی جوان با موفقیت شکار را به پایان برد، به ایل برمی‌گردد و گوشت شکار برای مراسم عقد و عروسی آماده پخت می‌شود. به پایان رساندن شکار با موفقیت، دلیلی بر شجاعت و رشادت فرد شکارچی محسوب می‌شود.

نقاش اثر: ناشناس

اهمیت شکار و آداب و رسوم مربوط به آن را می‌توان در اشعار و ترانه‌های بختیاری به وضوح مشاهده کرد. تحقیق در ادبیات بختیاری نشان می‌دهد که بخش مهمی از اشعار درباره شکار و آداب و رسوم مربوط به آن است و ترانه‌هایی در مورد شکار سروده شده است که آن‌ها را در حین انجام شکار زمزمه می‌کرده‌اند. برای مثال در ترانه‌های بهمن علاالدین معروف به مسعود بختیاری که بزرگترین خواننده و ترانه‌سرای بختیاری است، ترانه‌های بسیاری در وصف شکار در بختیاری سروده و با صدایی رسا آن‌ها را خوانده است.

گویش بختیاری

گویش بختیاری همان گویشی است که مردمان بختیاری به آن تکلم می‌کنند. این گویش از جمله گویش‌های جنوب غرب در ایران است و یکی از شاخه‌های زبان لری محسوب می‌شود. این گویش، تفاوت‌هایی با دیگر گویش‌های زبان لری دارد و از آن‌ها آسان‌تر است. این گویش به زبان فارسی نزدیک‌تر است.

برخی ریشه گویش بختیاری را پهلوی ساسانی و بعضی زبان فارسی باستان می‌دانند

گویش بختیاری ریشه در زبان پهلوی ساسانی دارد. تحقیقات نشان داده است که ریشه بسیاری از لغات و افعال این گویش به دوره باستانی ایران می‌رسد. این موضوع نشان از قدمت این گویش و قدمت قلمرو بختیاری دارد. تحقیقات نشان داده است که گویش بختیاری با گویش کهگیلویه، ممسنی و بویراحمدی اشتراکات لغوی بسیار زیادی دارد. راولینسون در بخشی از تحقیقات خود درباره گویش بختیاری گفته است:

اگرچه گویش بختیاری را بازمانده زبان پهلوی میانه دانسته‌اند، به‌نظر می‌رسد این گویش به زبان فارسی باستان نزدیک‌تر باشد.

سازمان اجتماعی بختیاری

_{منبع عکس: ناشناس}

ایل بختیاری از سازمان ایلی ویژه‌ای برخوردار است و نوعی هرم را نمودار می‌کند. در راس این هرم ایلخان قرار دارد که همان راس ایل محسوب می‌شود. ایلخان برقراری نظم و امنیت تمامی ایل را عهده‌دار بود. او بر تمامی نظام تشکیلاتی و اداری ایل، احاطه داشت. بعد از ایلخان، ایل‌بیگ قرار داشت و بعد از ایل‌بیک، حاکم قرار می‌گرفت.

سازمان ایلی بختیاری، به‌شکل هرم است و سلسله مراتب دارد

بزرگترین واحد اجتماعی بختیاری‌ها، ایل بود و بعد از آن طایفه قرار داشت. طایفه‌ها از اهمیت سیاسی زیادی برخوردار بودند و نماینده تشکیلات عشایر بودند. آن‌ها کوچ‌نشینانی بودند که هر یک چراگاه‌های تابستانی و زمستانی داشتند. با روی دادن کشمکش، هر طایفه، یک گروه واحد را تشکیل می‌دادند. در دوره قاجاریه، هر چهار طایفه را یک نفر با عنوان کلانتر اداره می‌کرد. بعد از حذف خان‌ها، حکم کلانتری از سمت دولت داده می‌شد.

هر طایفه، از تیره‌های مختلف تشکیل شده بود و مسئولیت برقراری ارتباط بین تیره‌ها و ایجاد نظم بین آن‌ها را کدخدا بر عهده داشت. تیره به بخش‌های کوچک‌تری با عنوان تش تقسیم‌بندی می‌شد. معمولا در هنگام کوچ، تش‌ها با یکدیگر همراه می‌شدند. سرپرستی تش را نیز ریش سفید، عهده‌دار می‌شد. ریش سفید، فردی مسن بود که همه او را قبول داشتند. تش نیز از چند اولاد تشکیل می‌شد که مسن‌ترین آن‌ها، که به معتمد شهرت داشت، سرپرست تش می‌شد. اولاد نیز از چند خانوار تشکیل می‌شد که به آن، فامیل نیز می‌گفتند.

تقسیمات خانوادگی ایل، از دوره صفویه رایج شد. این تقسیم‌بندی، برای نظم دادن به امور مالیاتی در نظر گرفته می‌شد. اختلافات بختیاری‌ها در درون ساختار خود، از طریق کدخدامنشی حل می‌شد. نظم و ساختار سازمان اجتماعی ایل بختیاری در گذر زمان، بارها دچار دستکاری شد و بخش‌های زیادی از آن، در طول زمان، از بین رفت.

مال از چندین سیاه چادر تشکیل می‌شود

روشن‌ترین سازمان اجتماعی در ایل بختیاری، مال است. مال از مجموع چند سیاه چادر تشکیل می‌شود که کوچک‌ترین واحد اقتصادی-اجتماعی در ایل، به شمار می‌رود. دام‌های مال در یک گله جمع می‌شوند و افراد خانوار، علاوه بر امور دامداری، روابط نزدیکی با هم داشتند. علاقه آن‌ها به یکدیگر نیز به‌دلیل ارتباط محکمی بود که با هم داشتند.

لباس ایل بختیاری

_{منبع عکس: ناشناس}

قوم بختیاری مانند سایر اقوام ایرانی، دارای پوشش مخصوص به خود هستند. این اقوام از پوشش محلی زنانه و مردانه برخوردارند و هرکدام از آن‌ها ویژگی‌ها و زیبایی‌های مخصوص به خود را دارند. زنان از لباس‌هایی چون لچک، مینا، دامن چین‌دار که زیر پیراهن می‌پوشیدند و جلیقه با رنگ‌های زیبا و متنوع استفاده می‌کنند و لباس مردان نیز از شلوار دبیت، چوقا و کلاه سیاه نمدی تشکیل شده است.

لباس زنان بختیاری

لچک و مینا

_{عکاس: امین رحمتی}

لچک زنانه کلاهی است که زنان بختیاری می‌پوشند. این لچک با سکه‌هایی که از قدیم مانده، تزیین شده است. برخی از این کلاه‌ها با سنگ، مروارید، پولک و منجوق‌های زیبا دوخته شده‌اند و انواع گوناگون دارند. رایج‌ترین این لچک‌ها، لچک ریالی است که توصیف آن در ترانه‌های بختیاری نیز قابل‌مشاهده است.

لچک ریالی، معروف‌ترین و ارزشمندترین لچک، در بین بختیاری‌ها است

مینا نوعی روسری از جنس حریر و به‌شکل مستطیل است. این روسری در حدود سه متر است و با شیوه‌ای خاص، به سر پوشانده می‌شود. مینا را با سنجاق به کلاه زیرین که همان لچک است، وصل می‌کنند و سپس یک زنجیر که با سکه‌های قدیمی تزیین و ساخته شده است را با نام پشت سیزنی، از دو طرف سر به هم متصل می‌کنند و آن را به پشت سر می‌اندازند. این زنجیر نوعی تزئین برای روسری مینا به شمار می‌رود.

زنان بختیاری پیش از سر کردن لچک و مینا، موهای جلوی سر را از فرق، باز کرده و سپس موها را تاب می‌دهند و از زیر لچک بیرون می‌گذارند. این موهای تاب داده را ترنه می‌گویند. موهای پشت سر را نیز می‌بافند و از پشت سر به زیر مینا می‌گذارند.

جومه و شولارقری

_{منبع عکس: ناشناس}

زنان بختیاری پیراهنی به نام جومه می‌پوشیدند. این پیراهن از دو طرف تا کمر، چاک داشت و زیر آن، یک دامن با چین‌های فراوان پوشیده می‌شد، این دامن چین‌دار به شولارقری شهرت دارد. این دامن پرچین، در حدود ۱۰ متر پارچه را به خود اختصاص می‌داد.

شولارقری دامنی زیبا و چین دار است که زنان آن را زیر جومه خود می‌پوشند 

زنان بختیاری روی پیراهن خود یک جلیقه از جنس مخمل را می‌پوشیدند. این زنان یک بازوبند را که با مهره‌های رنگین و سنگ‌ها، تزیین شده بود به دست می‌کردند. این دستبند را بیشتر در عروسی می‌پوشیدند. رنگ لباس زنان بختیاری،‌ برگرفته از رنگ‌های موجود در طبیعت بود. زنان و دختران برای لباس‌های خود از رنگ روشن استفاده می‌کنند و زنانی که سن بالاتری دارند نیز از لباس‌های تیره رنگ استفاده می‌کردند.

لباس مردان بختیاری

کلاه نمدی

_{منبع عکس: ناشناس}

مردان بختیاری از کلاه‌های نمدی با رنگ‌های مشکی استفاده می‌کنند. گاهی رنگ‌های قهوه‌ای و سفید نیز بین کلاه‌ها دیده می‌شود؛ اما اغلب آن‌ها کلاه‌هایی به رنگ مشکی را استفاده می‌کنند. این کلاه به نام کلاه خسروی یا خسروانی شهرت دارد. این کلاه مورد استفاده خوانین بختیاری بود و معمولا افرادی که شان والاتری داشتند، از آن استفاده می‌کردند.

کلاه بختیاری سیاه رنگ است و با نام کلاه خسروانی شهرت دارد

خوانین در ابتدا کلاه‌های سفید به سر می‌گذاشتند؛ اما بعد از اینکه عشایر توسط رضاشاه یکجانشین شدند از پوشیدن لباس بختیاری منع شدند و کلاه رنگ مشکی، جایگزین کلاه‌های سفید شد. طرح این کلاه، قدمت بسیاری داشت و برای اولین بار در نقش برجسته‌های دوره ماد به چشم می‌خورد. طرح این کلاه همچنین شباهت زیادی به کلاه‌ها و تاج‌های شاهان دوره ساسانی دارد.

چوقا

_{منبع عکس: ناشناس}

مردان بختیاری، از یک بالاپوش به نام قبا استفاده می‌کردند. این لباس از کناره‌ها، چاک داشت و آستین‌های آن فراخ و گشاد بودند. وقتی رضاشاه پوشیدن قبا را منع کرد، یک بالاپوش به نام چوقا برای مردان بختیاری باب شد. این لباس را زنان بختیاری می‌بافتند و از پشم بز با رنگهای سیاه و سفید در آن استفاده می‌شد. چوقا ضد باران است و در فصل تابستان، گرما را از خود عبور نمی‌دهد. این لباس در فصل تابستان، رطوبت را نیز در خود حفظ می‌کند.

برخی طرح چوقا را برگرفته از ستون‌های تخت جمشید و بعضی آن را الهام از زیگورات چغازنبیل می‌دانند

نقش‌های چوقا از ستون‌هایی کوتاه و بلند برخوردار هستند و در طراحی آن‌ها از ستون‌های دوره هخامنشی الهام گرفته شده است.‌ برخی تحقیقات جدید بر این عقیده هستند که طرح چوقا از زیگورات چغازنبیل گرفته شده و نام چوقا که برای لباس انتخاب شده نیز از نام چغازنبیل است. مشابه این لباس برای اولین بار در بین مادها و در نقش برجسته‌هایی که روی گوردخمه‌ها وجود دارد، دیده شده است.

شلوار دبیت و گیوه

_{منبع عکس: ناشناس}

مردان بختیاری از شلواری به رنگ مشکی استفاده می‌کنند که گشاد است. این شلوار در بین بختیاری‌ها با عنوان دبیت شهرت دارد. این نام به‌دلیل این است که پارچه این شلوار از کارخانه دبیت منچستر آورده می شد و به‌تدریج، نام کارخانه پارچه بافی روی این شلوار گذاشته شد. به نظر می‌رسد قدمت این شلوار نیز به دوره‌های باستانی ایران می‌رسد.

شلوار گشادی که مردان بختیاری می‌پوشند به شلوار دبیت شهرت دارد

نگاهی به مجسمه مرد شمی نشان می‌دهد که این شلوار شباهت زیادی به شلوارهای استفاده شده در دوره اشکانی دارد. علاوه بر این، نقوشی که از بابک پدر اردشیر، موسس سلسله ساسانی، به‌جای مانده نیز نشان می‌دهد که او شلواری گشاد بر پای دارد که شباهت بسیاری به شلواری که بختیاری‌ها استفاده می‌کنند دارد.

بختیاری‌ها از نوعی کفش به نام گیوه استفاده می‌کنند. این کفش از قدمت زیادی برخوردار است و در حدود ۲۷۰۰ سال پیش مورد استفاده قرار می‌گرفت. گیوه از نخ پنبه، ابریشم و نخ قالی به‌صورت ترکیبی بافته شده است. این کفش شباهت زیادی به کفش پادشاهان هخامنشی در تصاویری که از آن‌ها برجای مانده است، دارد. معروف‌ترین نوع گیوه، گیوه ملکی است که از شهرت زیادی برخوردار است.

مشاهیر ایل بختیاری

ایل بختیاری مشاهیر تاریخی، سیاسی و فرهنگی بسیاری دارد. در طول مقاله به مشاهیر سیاسی این ایل از جمله حسینقلی خان ایلخانی، علیقلی خان سردار اسعد، بی بی مریم بختیاری و علیمردان بختیاری اشاره کردیم. بی شک ایل بختیاری مشاهیر دیگری نیز دارد؛ ما در اینجا چند تن از مشاهیر بزرگ فرهنگی وعلمی ایل بزرگ بختیاری را معرفی می‌کنیم.

بهمن علاالدین (مسعود بختیاری)

_{منبع عکس: ناشناس}

بهمن علاالدین مشهور به مسعود بختیاری، ترانه‌سرا، آهنگساز، شاعر و خواننده بزرگ بختیاری بود. مسعود بختیاری اصالتا از بختیاری‌های مسجد سلیمان محسوب می‌شد که در سال ۱۳۸۵ دار فانی را وداع گفت و در کرج به خاک سپرده شد. این موسیقی‌دان بزرگ، در بین ایل بختیاری از جایگاهی رفیع برخوردار است و همچون نگینی می‌درخشد. بهمن علاالدین آداب و رسوم و فلکلور ایل بختیاری را به‌صورت شعر و ترانه درآورد و روی این ترانه‌ها، آهنگ مناسب و درخور ساخت و آن‌ها را با صدای زیبا و مخملی خود خواند.

ازاین‌رو، مسعود بختیاری در میان بختیاری‌ها، جایگاهی همچون حکیم فردوسی و استاد شجریان را به خود اختصاص داده است و او را فردوسی بختیاری نیز لقب داده‌اند. از او ترانه‌هایی زیبا به‌جای مانده که آداب و رسوم بختیاری‌ها را در جشن‌های شادی و سوگواری، شکار و برزیگری به زیبایی و با صدایی به‌یادماندنی اجرا کرده است.

پژمان بختیاری

_{منبع عکس: ناشناس}

حسین پژمان بختیاری، شاعر و ترانه‌سرای بزرگ بختیاری بود. او را محقق و مترجم نیز دانسته‌اند. حسین فرزند علیمرادخان میرپنج، از سرداران عصر مشروطه بود. علیمراد خان از بختیاری‌های ساکن دشتک بود که در دوره مظفرالدین شاه به تهران رفته بود و مادرش عالمتاج قائم مقامی شاعر دوره قاجاریه بود که تخلص ژاله داشت. پژمان استعداد شاعری را از مادرش به ارث برده بود.

پژمان بختیاری استعداد شاعری را از مادرش ژاله قائم‌ مقامی به ارث برده بود

پژمان تحصیلات ابتدایی خود را در بختیاری گذراند و سپس برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت. بعد از پایان تحصیلات به ایران بازگشت و مدتی را در وزارت پست و تلگراف، مشغول به کار شد. بعد از آن به شعر و تصنیف روی آورد و تخلص پژمان را برای خود برگزید. او شاعری سنت‌گرا بود و به دیوان حافظ علاقه بسیار داشت. مهم‌ترین آثار او، تصحیح دیوان حافظ، دیوان خیام و دیوان مادرش ژاله قائم‌ مقامی بود. از دیگر آثار منتشر شده پژمان می‌توان به دیوان اشعار، زن بیچاره، محاکمه شاعر، کویر اندیشه، اندرز یک مادر، تاریخ پست و تلگراف در ایران، آتش دل و محاکمه شاعر اشاره کرد.

بی بی مریم بختیاری

_{منبع عکس: ناشناس}

بی‌بی مریم بختیاری یکی از شیرزنان بختیاری است. او دختر حسینقلی خان بختیاری و خواهر سردار اسعد بود. او علاوه بر قدرت سیاسی خانوادگی، خود نیز از شجاعت و درایت بسیاری برخوردار بود. تاریخ زندگی وی و نقش سیاسی که در تاریخ بختیاری داشت، غیر قابل کتمان است. او علاوه بر نقش سیاسی، نقش فرهنگی عظیمی در انتقال فرهنگ بختیاری به دوره‌های بعد نیز داشت.

بی‌بی مریم با نگارش کتاب «خاطرات سردار مریم بختیاری» اطلاعات بسیاری را از زندگی خود و آداب و رسوم بختیاری در اختیار خوانندگان بعد از خود قرار داده است. کتاب او یکی از مهم‌ترین کتاب‌های خاطرات است که در دوره قاجاریه به نگارش درآمده است.

_{منبع عکس: ناشناس}

بی‌بی کوکب بختیار،  اولین زن سفرنامه نویس ایرانی است. او در سال ۱۲۷۱ شمسی در ایل بختیاری متولد شد. پدرش نصیر خان سردار جنگ بختیاری فرزند امامقلی خان حاجی ایلخانی بود. بی‌بی کوکب یکی از شاخص‌ترین زنان علم دوست بختیاری است. او نخستین زنی است که ضمن مسافرت به فرنگستان (اروپای مرکزی) و بازدید از کشورهای مختلف آن، به ثبت وقایع و حوادث سفر خود اهتمام ورزید. علت سفر او به فرنگستان علاج بیماری خود و عیادت از پدرش نصیرخان سردار جنگ بود که در یکی از بیمارستان‌های هامبورگ آلمان بستری بود. او در سفر خود، سفرنامه‌ سفر به فرنگستان را به نگارش درآورد. نسخه اصلی و دستنویس سفرنامه در بایگانی تخصصی مظفر بختیار، استاد بازنشسته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران، نوه پسری بی‌بی کوکب، موجود است.

بی بی کوکب بختیار اولین زن سفرنامه نویس ایرانی است

بی‌بی کوکب در نگارش سفرنامه خود، از روش نگارش عصر قاجار استفاده کرده و از آیات و احادیث عربی، اشعار شاعران پارسی و آرایه‌های ادبی نیز بهره گرفته است. او در نوشته‌هایش به فرهنگ دوستی زنان عصر قاجاریه نیز اشاره می‌کند. بی‌بی کوکب، مدتی را نیز در قلعه دزک، میزبان علی اکبر دهخدا بود.

ابوالقاسم بختیار

_{منبع عکس: نامشخص}

ابوالقاسم بختیار، اولین پزشک جراح در ایران بود. او دکترای پزشکی خود را از دانشگاه سیراکیوز آمریکا اخذ کرد و بعد از بازگشت به ایران، ریاست بخش جراحی بیمارستان شرکت نفت را به عهده گرفت. از مهم‌ترین خدمات دکتر ابوالقاسم بختیار، تاسیس دانشکده پزشکی دانشگاه تهران بود. در سرزمین بختیاری احترام بسیاری برای ابوالقاسم بختیار، قائل هستند؛ زیرا او به اتفاق همسر خود، هلن جفریز بختیار، خدمات بسیاری به مردم بختیاری ارائه دادند. بختیاری‌ها به پاسداشت خدمات آن‌ها کوهی را در دهستان مشایخ به نام هلن نام‌گذاری کردند.

قوم بختیاری یکی از بزرگترین و اصیل‌ترین اقوام ایرانی است. این قوم بزرگ از سابقه‌ای بسیار مهم در تاریخ، برخوردار است. در این مقاله درباره تاریخچه قوم بختیاری، ساختار اجتماعی ایل و قلمرو ایل نوشته شد. این قوم بزرگ دارای ویژگی‌هایی خاص است که در این مقاله به آن اشاره شده است. آداب و رسوم ایل بختیاری یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های این ایل است که گردشگران از مشاهده آن غرق در لذت می‌شوند. شما نیز نظر خود را درباره ایل بختیاری با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: نامشخص}