افزایش رقابت بین ایران و ترکیه پس از سقوط اسد

از سال ۲۰۱۱ میلادی، رقابت ژئوپلیتیکی بین ایران و ترکیه عمدتاً در سوریه رخ داده است، منطقه ای که آنکارا از شورشیان و تهران نیز از نظام سیاسی بشار اسد حمایت می کردند. ترکیه با دستور کار موسوم به محور مقاومت مخالف است، گروه هایی که با ایران همسو و یا تحت حمایت ایران هستند که در سراسر خاورمیانه فعالیت می کنند. حمایت آنکارا از حماس فقط لفاظی بوده و هیچ گونه همدردی با حزب الله لبنان نیز نشان نداده است. در ۲۱ نوامبر ۲۰۲۴، پس از حمله موشکی به یک کشتی باری در دریای سرخ، آنکارا ۶ کشتی جنگی را برای مقابله و سرکوب حوثی‌های یمن فرستاد. اگرچه «روند آستانه» در سال ۲۰۱۷ به ابتکار ایران، روسیه و ترکیه برای کاهش تنش در سوریه آغاز شد، اما رقابت و اختلافات ایران و روسیه با ترکیه همچنان ادامه داشت.
آیت‌الله علی خامنه‌ ای، رهبر معظم انقلاب، آمریکا، اسرائیل و ترکیه را مسئول فروپاشی رژیم بشار اسد در سوریه دانست که پس از حمله برق آسای شورشیان اسلام‌گرای سنی در سال ۱۴۰۳ منجر به سرنگونی رژیم حاکم بر سوریه شد. رهبر ایران در یک سخنرانی عمومی اظهار داشت که «نباید شک کرد آنچه که در سوریه اتفاق افتاد در اتاق فرماندهی آمریکا و اسرائیل طراحی شده است. ما برای این موضوع شواهدی داریم. یکی از کشورهای همسایه سوریه نیز نقش داشت اما برنامه ریزان اولیه آمریکا و رژیم صهیونیستی هستند». تردیدی وجود نداشت که «کشور همسایه» مد نظر رهبر ایران، «ترکیه» بود. در واقع، تحلیلگران ایرانی تا حد زیادی موافق بودند که وضعیت در حال تحول در سوریه به مرحله جدیدی از رقابت منطقه ‌ای بین تهران و آنکارا منجر خواهد شد.
از سویی دیگر، ترکیه نشان داده است که قصد دارد نقش تعیین کننده ای در شکل دادن به آینده سوریه ایفا کند و می خواهد از مزایای بازسازی این کشور بهره مند شود. در همین حال، ایران که مجموع هزینه‌ های اقتصادی آن در سوریه حدود ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلار تخمین زده شده است، نمی‌تواند [حداقل در آینده نزدیک] انتظار دسترسی به سوریه را داشته باشد. علاوه بر این، از دست دادن سوریه، ایران را از کریدورهای ترانزیتی حیاتی محروم می کند. ایجاد کریدور ایران- عراق- سوریه یکی از اهداف راهبردی ایران برای تقویت نفوذ خود در منطقه خاورمیانه و دسترسی امن به مدیترانه بود. اما با سقوط رژیم اسد، این کریدور ترانزیتی دیگر قابل دوام نیست. در همین حال، ترکیه به دنبال اجرای پروژه ۱۷ میلیارد دلاری «جاده توسعه» است که از دو مسیر ریلی و زمینی با همکاری عراق تشکیل شده است. این پروژه ترانزیتی می تواند به طور بالقوه تلاش های ایران در زمینه ترانزیت و حمل و نقل در خلیج فارس، عراق و مدیترانه شرقی را با چالش مواجه کند.

پیامدها:

ایران نگران احیای پروژه خط لوله قطر- ترکیه با انتقال گاز طبیعی قطر از طریق خط لوله ای است که از عربستان سعودی، اردن و سوریه به ترکیه عبور می کند و گاز قطر را به بازار اروپا منتقل می کند. اگرچه این خط لوله با چالش‌ های مهمی روبرو است. به ویژه این که از مناطق تحت کنترل کردها در شمال سوریه عبور می‌کند، منطقه ای که هنوز ترکیه نتوانسته است اقتدار خود را برای خلع سلاح شبه ‌نظامیان کرد وابسته به پ‌ک‌ک اعمال کند. در صورت اجرایی شدن پروژه خط لوله قطر- ترکیه، این خط لوله گاز می ‌تواند جایگزینی نه تنها برای صادرات گاز ایران به ترکیه، بلکه برای صادرات گاز روسیه به اروپا باشد. تردیدی نیست که احیای پروژه خط لوله قطر-ترکیه قدرت چانه زنی ترکیه را در قیمت گذاری گاز وارداتی از دو قدرت رقیب ایران و روسیه را نیز افزایش می دهد.
علاوه بر این، تهران نگران است که ترکیه پس از سقوط رژیم اسد، جرأت و جسارت بیشتری پیدا کند تا توسعه و نفوذ یشتری در قفقاز جنوبی به ضرر منافع ایران داشته باشد. به ویژه در ایران و همچنین در ارمنستان این نگرانی وجود دارد که جمهوری آذربایجان با تشویق و حمایت ترکیه به استان سیونیک در جنوب ارمنستان حمله کند تا کریدور زنگه زور و اتصال زمینی مستقیم به نخجوان را محقق کند. ایران به دلیل تهدید انسداد مرز مشترک با ارمنستان – بدون نظارت و کنترل ارمنستان – به شدت با کریدور زنگه زور مخالف است و چنین حمله ای اگر انجام شود، بدیهی است که پیامدهای منطقه ای بسیار گسترده ای به دنبال خواهد داشت و موازنه قوا در قفقاز جنوبی را به نفع محور باکو- آنکارا تقویت خواهد کرد. تحقق «کریدور زنگه زور» به عنوان بخشی از «کریدور میانی» به موازات تحقق پروژه «جاده توسعه» بین عراق و ترکیه، می تواند منجر به کاهش مزیت های ترانزیتی ایران در منطقه شود. علاوه بر این، تحقق «خط لوله گاز ترانس خزر» در کنار احیای پروژه «خط لوله گاز قطر- ترکیه» نیز چالش مهمی برای صادرات گاز ایران در منطقه محسوب می شود.

یکی دیگر از نگرانی‌های اصلی ایران این است که ترکیه ممکن است به دنبال انتشار پان ترکیسم و دامن زدن به ناآرامی ‌های قومیتی و تفرقه در مناطق آذری و کردی در شمال غرب ایران باشد. چنین نگرانی هایی با راه اندازی سرویس فارسی زبان شبکه تلویزیونی دولتی ترکیه (TRT) در دسامبر ۲۰۲۴ میلادی افزایش یافته است. تهران حساسیت ویژه‌ای دارد، به ‌ویژه از زمانی که مدیر رسانه تی آر تی، محمد زاهد سباچی در ۱۴ اکتبر ۲۰۲۴ میلادی اظهار داشت: «قرار است کانال TRT فارسی را در پایان سال جاری افتتاح کنیم. ما باید ایران را آشفته کنیم. ما باید ایران را آشفته کنیم!» اگرچه او متعاقباً برکنار شد، اما این اظهارات جنجالی مباحث مختلفی را برانگیخت و با انتقاد شدید در ایران مواجه شد. پیمان جبلی، رئیس صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، در موضعی که به نظر واکنشی مستقیم به این اقدام ترکیه بود، در ۲۱ ژانویه ۲۰۲۵ اعلام کرد که بخش ترکی شبکه پرس تی ‌وی آغاز به کار خواهد کرد.

نتیجه ‌گیری: 

با سقوط رژیم بشار اسد در سوریه، ایران یک متحد استراتژیک مهم در خاورمیانه را از دست داد و سیاست دیرینه منطقه ‌ای با چالش هایی مواجه شده است. ترکیه در این میان دست برتر استراتژیک را به دست آورده است و اهداف و جاه طلبی های ژئوپلیتیکی و اقتصادی خود را در منطقه پیش می برد که باعث نگرانی ایران شده است. با این وجود، به نظر می رسد دو کشور همچنان احتیاط را ترجیح می دهند و به دنبال مهار رقابت ها در سطح منطقه هستند. زمانی که ابراهیم کالین، رئیس سازمان اطلاعات ملی ترکیه (میت) در ۸ فوریه ۲۰۲۵ میلادی برای گفتگو با مقامات ارشد امنیتی ایران، از جمله علی اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران و سید اسماعیل خطیب، وزیر اطلاعات، به تهران سفر کرد، این موضوع به روشنی قابل مشاهده بود. گفت‌وگوها بر سوریه، جنگ غزه و مقابله با حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک)، داعش و سایر گروه‌ های تروریستی و همچنین سایر تهدیدات امنیتی مشترک متمرکز بود. این تحولات نشان می دهد که ایران از تهدیدات امنیتی کردهای سوریه وابسته به پ ک ک آگاه است که می تواند پیامدهای خطرناکی در اقلیم کردستان عراق و احتمالاً در مناطق کردستان ایران به دنبال داشته باشد. به همین دلیل ایران از درخواست عبدالله اوجالان برای خلع سلاح پ ک ک استقبال کرده است. به نظر می رسد آنکارا سعی خواهد کرد از چالش هایی که ایران در خاورمیانه متحمل شده است حداکثر بهره برداری را بنماید. ضمن این که ترکیه احساس می کند در دور جدید رقابت با ایران از برتری برخوردار شده است. با این وجود، ترکیه و ایران اذعان دارند که منافع مشترکی در محدود کردن دامنه رقابت خود و جلوگیری از تشدید تنش نظامی دارند.

*عضو شورای علمی موسسه ایراس

*این مقاله برای نخستین بار به زبان انگلیسی در «موسسه آسیای مرکزی و قفقاز» (The Institute of Central Asia and Caucasus) در ایالات متحده آمریکا در ۴ مارس ۲۰۲۵ میلادی منتشر شده است.

۳۱۵ ۳۱۵