اختلال خلقی؛ انواع، نشانه‌ها، روش درمان

اختلالات خلقی مجموعه‌ای از مسائل سلامت روان هستند که بر وضعیت احساسی و عاطفی فرد اثر می‌گذارند. اختلال خلقی ممکن است باعث غم و اندوه تحمل‌ناپذیر و مداوم شود یا با احساسات شدیدی از شادی یا خشم همراه باشد. خوشبختانه اختلالات خلقی اغلب با ترکیبی از دارودرمانی و جلسات مشاوره درمان می‌شوند. در این مقاله با ما همراه باشید تا بررسی کنیم که اختلالات خلقی چیست و راه درمان اختلال خلقی چگونه طی می‌شود.

اختلال خلقی چیست؟

اختلالات خلقی طیف وسیعی از مشکلات سلامت روان را در بر می‌گیرند که بر وضعیت احساسی و عاطفی افراد ‌تأثیر مستقیم دارند. به‌سبب اختلالات خلقی، فرد دوره‌هایی طولانی از شادی، اندوه، غم و اضطراب شدید را از سر می‌گذارند که اکثر مواقع با واقعیت بیرونی همخوانی ندارد. عصبانیت، تحریک‌پذیری، هیجانات شدید، احساس پوچی یا دوره‌های متناوبی از افسردگی و شیدایی (شادی بیش‌ از حد) برخی دیگر از احساساتی‌اند که فرد دچار اختلال خلقی را رنج می‌دهند.

لازم به ذکر است که نمی‌توانیم هر احساس شدیدی را اختلال خلقی در نظر بگیریم. طبیعی است که خلق‌وخوی افراد بسته به شرایط مختلف تغییر می‌کند. فقط در صورتی می‌توان احتمال بروز اختلالات خلقی را در نظر گرفت که علائم اختلال چند هفته یا بیشتر طول بکشد یا رفتار فرد تغییرات چشمگیری کند. مثلا این اختلالات ممکن است سبب شوند فرد نتواند به‌خوبی از پس وظایف و فعالیت‌های معمول روزمره برآید.

هر نوع اختلال خلقی علائم و الگوهای متفاوتی دارد که پزشک یا روان‌درمانگر می‌تواند آنها را تشخیص دهد. علائم اختلالات خلقی در خلق‌وخو، الگوی خواب، عادات تغذیه، میزان انرژی و توانایی فکرکردن (مانند افکار پریشان یا فقدان تمرکز) بروز می‌کنند.

هر فردی ممکن است دچار اختلالات خلقی شود، از کودک و نوجوان گرفته تا بزرگ‌سال. حدود یک‌سوم افراد مبتلا به اختلال خلقی در طول زندگی خود به اختلالات روان‌پریشی و یک‌سوم دیگر به مشکلات اضطرابی دچار می‌شوند. افراد مبتلا به اختلالات خلقی همچنین ممکن است دچار سوءمصرف الکل و موادمخدر شوند، کار یا تحصیل خود را رها کنند یا در مراقبت از خود و حفظ تعاملات اجتماعی دچار مشکل شوند. بنابراین آشنایی با رایج‌ترین انواع اختلالات خلقی برای پیشگیری از بروز یا شدت‌گرفتن علائم این اختلالات ضروری به نظر می‌رسد.

انواع اختلال خلقی چیست؟

همان‌ طور که گفتیم، اختلالات خلقی شامل طیف وسیعی از مشکلات احساسی و عاطفی می‌شوند. شایع‌ترین انواع این اختلالات افسردگی و اختلال دوقطبی هستند. در این بخش، با طبقه بندی اختلالات خلقی تعدادی از رایج‌ترین انواع آن را معرفی می‌کنیم.

۱. افسردگی

افسردگی یکی از شایع‌ترین مشکلات سلامت روان است که با احساس اندوه شدید همراه است و گاهی فعالیت‌های روزانه فرد را مختل می‌کند. این اختلال خلقی ممکن است طیف وسیعی از مشکلات را در بر بگیرد. همچنین افسردگی با بیماری‌های مزمن مانند دیابت، پارکینسون و بیماری‌های قلبی مرتبط است. افراد افسرده دچار برخی یا تمام مشکلات و علائم زیر می‌شوند:

• احساس غم در بیشتر اوقات یا تقریبا هر روز؛
• گریه مداوم و بدون ‌دلیل؛
• کمبود انرژی یا احساس خستگی و سستی؛
• ناامیدی و احساس بی‌ارزش‌بودن؛
• ازدست‌دادن علاقه به فعالیت‌هایی که فرد قبلا از آنها لذت می‌برد؛
• افکار مربوط به مرگ یا خودکشی؛
• مشکل تمرکز هنگام انجام کارهای مختلف؛
• مشکل تصمیم‌گیری؛
• احساس گناه؛
• پرخوابی یا کم‌خوابی؛
• بی‌اشتهایی یا پرخوری.

در ادامه، برخی از انواع رایج افسردگی را معرفی می‌کنیم.

۱. افسردگی شدید یا بالینی (major or clinical depression)

افسردگی شدید یا بالینی شامل دوره‌های طولانی و مداوم احساس غم، اندوه و ناامیدی شدید است. این مشکل ممکن است باعث اختلال در تفکر، حافظه و حتی خوردن و خوابیدن شود. البته این علائم باید حداقل ۲ هفته طول بکشند تا تشخیص افسردگی بالینی داده شود. همچنین احتمال بروز این نوع افسردگی در زنان ۲ برابر مردان است.

۲. افسردگی پس از زایمان (postpartum depression)

زنان در دوران بارداری و پس از آن، با تغییرات هورمونی، فیزیکی، عاطفی، مالی و اجتماعی دست‌وپنجه نرم می‌‌کنند. این تغییرات ممکن است منجر به بروز علائم افسردگی پس از زایمان شوند.

۳. اختلال افسردگی مزمن (persistent depressive disorder)

این اختلال حداقل ۲ سال طول می‌کشد. در طول این مدت، شدت علائم افسردگی ممکن است گاهی کم یا زیاد شود. شدت بروز علائم در افسردگی مزمن کمتر از افسردگی بالینی است، بااین‌حال مداوم است و بر زندگی فرد اثر می‌گذارد.

۴. اختلال احساسی فصلی (seasonal affective disorder)

این نوع افسردگی در فصول خاصی از سال رخ می‌دهد و گاهی با علائمی مانند علائم افسردگی بالینی همراه است. افسردگی فصلی معمولا از اواخر پاییز یا اوایل زمستان شروع می‌شود و تا بهار یا تابستان ادامه می‌یابد. علائم اختلال احساسی فصلی اغلب با شروع بهار و تابستان از بین می‌روند یا از شدت آنها کاسته می‌شود.

در موارد نادر، ممکن است فرد در اواخر بهار یا تابستان دچار این اختلال شود.

۵. افسردگی همراه با روان‌پریشی (depression with psychosis)

گاهی افسردگی با دوره‌هایی از روان‌پریشی همراه می‌شود. در این موارد، فرد گاهی دچار توهم دیدن یا شنیدن چیزهایی می‌شود که دیگران نمی‌بینند یا نمی‌شنوند. همچنین افراد مبتلا به این اختلال دچار هذیان می‌شوند و بیشتر از مبتلایان به سایر انواع افسردگی به خودکشی فکر می‌کنند.

۲. اختلال دوقطبی

اختلال مهم بعدی اختلال دوقطبی (bipolar disorder) است که اختلال افسردگی‌شیدایی (manic depression) هم نامیده می‌شود. این مشکل مادام‌العمر می‌تواند تغییرات و نوسانات شدیدی در خلق‌وخو، میزان انرژی، الگوهای تفکر و رفتار افراد ایجاد کند. اختلال دوقطبی سبب بروز دوره‌هایی از شیدایی خفیف (هیپومانیا) یا شدید همراه با دوره‌هایی از افسردگی شدید در فرد می‌شود. شدت و مدت‌زمان دوره‌های افسردگی و شیدایی اختلال دوقطبی در افراد مختلف متفاوت است.

علائم اختلال دوقطبی عبارت‌اند از:

• احساس انرژی یا شعف بسیار زیاد و مهارنشدنی؛
• گفتار و رفتار و حرکت سریع؛
• بی‌قراری و ناآرامی یا تحریک‌پذیری؛
• رفتارهای پرخطر مانند ولخرجی زیاد یا رانندگی بی‌احتیاط؛
• افکار پریشان؛
• بی‌خوابی یا مشکلات خواب شدید.

اختلال سیکلوتیمیا (cyclothymia disorder) را هم می‌توان یکی از زیرشاخه‌های اختلال دوقطبی دانست. در اختلال سیکلوتیمیا افراد دچار نوسانات خلقی می‌شوند و احساسات ناپایداری را تجربه می‌کنند. افراد مبتلا از دوره‌های شیدایی خفیف و افسردگی خفیف رنج می‌برند. برای تشخیص اختلال سیکلوتیمیا متخصص باید مطمئن شود که علائم این اختلال حداقل ۲ سال ادامه داشته است.

۳. اختلال ناخوشی پیش‌از‌قاعدگی (PMDD)

علائم این اختلال خلقی ۷ تا ۱۰ روز پیش از دوران پریود خانم‌ها دیده می‌شوند و در عرض چند روز پس از شروع پریود از بین می‌رود. این اختلال جدی‌تری از سندروم پیش‌از‌قاعدگی (PMS) است. در سندروم پیش‌ازقاعدگی هم فرد دچار نوعی از نوسانات خلقی می‌شود و از خستگی، تحریک‌پذیری، افسردگی و اضطراب رنج می‌برد.

به‌گفته محققان، اختلال ناخوشی پیش‌ازقاعدگی به‌علت تغییرات هورمونی ناشی از چرخه قاعدگی رخ می‌دهد. در این وضعیت، فرد دچار عصبانیت، تحریک‌پذیری، اضطراب، افسردگی و بی‌خوابی می‌شود.

۴. اختلال نامنظمی خلقی اخلال‌گرانه (DMDD)

این اختلال اغلب پیش از ۱۰سالگی رخ می‌دهد و شامل بروز خشم شدید و مکرر به همراه تحریک‌پذیری مداوم در موقعیت‌های نامرتبط است. اختلال نامنظمی خلقی اخلال‌گرانه نوع شدیدتری از اختلال انفجاری متناوب (IED) است و باعث می‌شود کودک یا نوجوان مدام درگیر احساس خشم و عصبانیت باشد.

اختلال انفجاری متناوب (IED) هم باعث خشم شدید در موقعیت‌های نامرتبط می‌شود. در چنین شرایطی، کودک یا نوجوانِ مبتلا در واکنش به رویدادهای نسبتا بی‌اهمیت رفتارهایی مانند فریادزدن از خود بروز می‌دهد.

آیا اضطراب هم نوعی اختلال خلقی است؟

خیر، اختلال اضطراب فراگیر (generalized anxiety disorder) را نمی‌توان اختلال خلقی دانست. اضطراب فراگیر در کنار مشکلات پانیک (panic disorder) و انواع فوبیا (ترس شدید) در دسته اختلالات اضطرابی جای می‌گیرد. بااین‌حال، در بسیاری اختلالات خلقی فرد دچار حالاتی از اضطراب و استرس مزمن می‌شود. بنابراین اختلالات خلقی و اضطراب تا حد زیادی به هم مربوط‌اند، اما اضطراب در دسته اختلالات خلقی جای نمی‌گیرد.

چه عواملی باعث بروز اختلال خلقی می‌شوند؟

به‌عقیده محققان، عوامل متعددی در بروز اختلالات خلقی نقش دارند. موارد زیر برخی از مهم‌ترین دلایلی هستند که می‌توانند باعث ایجاد اختلال خلقی شوند:

• عوامل بیولوژیکی: ۲ بخش اصلی مغز که مسئول کنترل احساسات و عواطف ما هستند، آمیگدال (amygdala) و قشر اوربیتوفرونتال (orbitofrontal cortex) نام دارند. مشکلات مربوط به این نواحی ممکن است در شکل‌گیری یا تشدید اختلالات خلقی نقش داشته باشد. مثلا با بررسی تصاویر‌ ثبت‌شده از مغز افراد مبتلا به اختلالات خلقی مشخص شده است که اندازه آمیگدال در این افراد بزرگ‌تر از حد معمول است.

• عوامل ژنتیکی و ارثی: معمولا افرادی که در خانواده خود سابقه اختلال خلقی دارند، بیشتر در معرض ابتلا به اختلالات خلقی هستند که ممکن است مربوط به عملکرد ژن‌های مختلف در بدن باشد.
• عوامل محیطی: تغییرات استرس‌زا در زندگی مانند مرگ یکی از عزیزان، بروز حوادث وحشتناک و تروما، استرس مزمن یا قربانی سوءاستفاده شدن در دوران کودکی ممکن است عوامل زمینه‌ساز ابتلای فرد به اختلال خلقی، به‌ویژه افسردگی، باشند.
• بیماری‌های جسمی و مصرف برخی داروها: علائم برخی اختلالات خلقی مثل افسردگی هنگام مصرف برخی داروها یا ترک آنها ممکن است بروز کند. علاوه‌ بر این، برخی بیماری‌هایی که وضعیت جسمانی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند، ممکن است بر فعالیت‌های روزانه فرد تأثیر مستقیم داشته باشند و سبب بروز مشکلات خلق‌وخو شوند.

اختلال خلقی چگونه تشخیص داده می‌شود؟

اگر نوسانات خلقی شما یا یکی از نزدیکانتان زیاد است و تجربه احساساتی همچون اندوه، شادی و خشم بسیار شدید و مداوم را دارید یا تغییراتی در سایر جوانب زندگی همچون خواب و میزان انرژی‌تان مشاهده می‌کنید، بهتر است ابتدا به پزشک عمومی مراجعه کنید تا احتمال بیماری‌هایی همچون مشکل تیروئید یا کمبود ویتامین در بدن شما بررسی شود.

در صورت ردشدن احتمال مشکلات جسمانی، از روان‌پزشک یا روان‌درمانگر کمک بخواهید. متخصص سلامت روان با انجام مصاحبه‌ها و تست‌های روان‌شناختی، بررسی عادات خواب و خوراک و سایر روش‌ها معیارهای مربوط به انواع اختلالات خلقی را در شما بررسی می‌کند. در صورتی که دچار این علائم و مشکلات باشید، درمان اختلال خلقی شما آغاز می‌شود.

آیا اختلالات خلقی قابل درمان است؟

بله، خوشبختانه اختلالات خلقی درمان‌پذیرند. پس اگر متخصص سلامت روان اختلال خلقی شما یا یکی از نزدیکانتان را تأیید کرد، اصلا نگران نشوید.

دوره‌ها و روش‌های درمانی به شدت علائم و شرایط زندگی افراد بستگی دارند، اما در کل این درمان‌ها شامل دارودرمانی و جلسات مشاوره روان‌درمانی می‌شوند. در بعضی موارد نادر، از برخی درمان‌های تحریک مغز هم استفاده می‌شود.

۱. دارودرمانی

داروهای درمان اختلالات خلقی شامل موارد زیر می‌شوند:

• داروهای ضدافسردگی: اکثر این داروها مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRI) هستند و عموما برای درمان افسردگی و اختلال دوقطبی تجویز می‌شوند. برخی داروهای ضدافسردگی هم در دسته مهارکننده‌های بازجذب سروتونین و نوراپی‌نفرین (SNRI) جای می‌گیرند که عملکردی مشابه داروهای SSRI دارند. برخی داروهای ضدافسردگی ممکن است بسته به شرایط فرد مؤثرتر باشند. اثرگذاری داروهای ضدافسردگی اغلب به ۴ تا ۶ هفته زمان نیاز دارد. به این نکته توجه کنید که حتی اگر پس از مدتی از مصرف این داروها احساس بهتر داشتید، همچنان باید تا زمانی‌ که پزشک برای شما تعیین کرده است به مصرف این داروها ادامه دهید.
• داروهای تثبیت‌کننده خلق: این داروها با کاهش فعالیت‌های غیرطبیعی مغز به تنظیم نوسانات خلقی کمک می‌کنند. برخی متخصصان سلامت روان داروهای تثبیت‌کننده خلق را همراه داروهای ضدافسردگی تجویز می‌کنند. لیتیوم و داروهای ضدتشنج برخی از پرمصرف‌ترین تثبیت‌کننده‌های خلق هستند.
• داروهای ضدروان‌پریشی: برخی اختلالات خلقی همچون اختلال دوقطبی ممکن است با یک داروی ضدافسردگی درمان نشوند. در این موارد، پزشک داروهای آنتی‌سایکوتیک آتیپیکال را تجویز می‌کند که ضد مشکلات روان‌پریشی عمل می‌کنند. یکی از پرمصرف‌ترین داروهای ضدروان‌پریشی آریپیپرازول است.

اگر در خصوص مصرف، تغییر یا قطع داروهایی نگرانید که متخصص سلامت روان برایتان تجویز کرده است، دغدغه‌هایتان را با او در میان بگذارید. همچنین اگر دارویی که مصرف می‌کنید مؤثر نیست یا عوارض جانبی ناخوشایندی دارد، ممکن است لازم باشد زیر نظر پزشک داروی دیگری را امتحان کنید یا دوز آن را تغییر دهید.

۲. روان‌درمانی

در روان‌درمانی، بیمار طی جلسات گفت‌وگو با درمانگر، روان‌شناس یا روان‌پزشک خود به‌تدریج بهبود می‌یابد. روان‌درمانگران از روش‌های مختلفی برای شناسایی و تغییر احساسات، افکار و رفتارهای ناسالم فرد استفاده می‌کنند. جلسات مشاوره و روان‌درمانی می‌توانند آموزش و راهنمایی لازم برای عملکرد بهتر و بهبود کیفیت زندگی را در اختیار فرد قرار دهند و او را در مسیر درمان حمایت کنند. روش‌های زیر تعدادی از رایج‌ترین انواع روان‌درمانی هستند.

• درمان‌ شناختی‌‌رفتاری (CBT): این تکنیک ساختاریافته و هدف‌گراست و متخصص آن را برای بهبود یا مهار مشکلات سلامت روان و نگرانی‌های عاطفی فرد به کار می‌گیرد. در درمان CBT فرد به‌کمک درمانگر تلاش می‌کند در افکار، عقاید و نگرش‌های خود واکاوی و بازنگری کند.
• رفتاردرمانی دیالکتیک (DBT): این روش هم بر پایه تکنیک CBT شکل گرفته است، اما برای افرادی مناسب‌تر است که احساسات بسیار شدید و کنترل‌ناپذیری دارند.
• درمان روان‌پویایی (psychodynamic therapy): روان‌پویایی مبتنی بر این ایده است که رفتار و به‌زیستی روانی فرد تحت‌تأثیر تجربیات دوران کودکی است. در این درمان، افکار و احساسات تکرارشونده‌ای تحلیل می‌شوند که ناخودآگاه بروز می‌کنند.

۳. سایر درمان‌ها برای اختلالات خلقی

به‌غیر از دارودرمانی و روان‌درمانی، درمان‌های دیگری هم برای بهبود اختلالات خلقی تجویز می‌شوند از جمله:

• الکتروشوک‌درمانی (ECT): در این درمان، بیمار بیهوش می‌شود و جریان الکتریکی خفیفی از مغزش عبور داده می‌شود که تشنج‌های کوتاه‌مدت ایجاد می‌کند. این جلسات را سرپایی هم می‌توان انجام داد. تحقیق‌ها این روش را برای بهبود سلامت روان افرادی مؤثر می‌دانند که به درمان‌های رایج اختلالات خلقی از جمله افسردگی و اختلال دوقطبی مقاوم‌اند. معمولا ۶ تا ۱۲ جلسه برای بهبود فرد از طریق الکتروشوک‌درمانی زمان لازم است.
• تحریک مغناطیسی ترانس کرانیال (TMS): این درمان برای افراد مبتلا به افسردگی شدیدی تجویز می‌شود که حداقل یک داروی ضدافسردگی به آنها کمک نکرده است. انرژی مغناطیسی دستگاه مخصوص درمان TMS به یک جریان الکتریکی زیر جمجمه تبدیل می‌شود که می‌تواند به تنظیم احساسات فرد کمک کند.
• نوردرمانی: تکنیک نوردرمانی از دیرباز برای درمان افسردگی فصلی استفاده می‌شده است. نوردرمانی با تکمیل نور طبیعی خورشید با نور مصنوعی در طول پاییز و زمستان انجام می‌شود.

روش‌های پیش‌بینی اختلالات خلقی و پیشگیری از آنها

شوربختانه در حال‌ حاضر هیچ راهی برای پیشگیری از اختلالات خلقی وجود ندارد، اما روش‌های درمانی مختلفی ممکن است بر مسائل مرتبط با اختلالات خلقی تأثیرگذار باشند. درخواست کمک به‌محض ظهور علائم می‌تواند به کاهش مشکلات و اختلالات خلقی کمک کند.

علاوه‌ بر این، برای پیش‌بینی عود مجدد اختلال خلقی هم به نوع بیماری و شدت آن باید توجه داشته باشیم و بررسی کنیم که درمان بیماری تا چه‌ حد موفقیت‌آمیز بوده است. مشکلاتی همچون افسردگی و اختلال دوقطبی ممکن است حتی پس از درمان اولیه عود کند یا ادامه‌دار باشد. بنابراین این مشکلات گاهی به درمان‌های طولانی‌مدت یا مادام‌العمر احتیاج دارند.

کلام آخر

میلیون‌ها نفر در جهان دچار اختلالات خلقی مختلف‌اند و از درمان‌های مختلف بهره می‌برند. بنابراین مهم است بدانید که اختلالات خلقی کاملا رایج و البته درمان‌پذیرند. تنها کاری که باید در صورت مشاهده علائم اختلال خلقی در خود یا یکی از عزیزانتان انجام دهید این است که از مشورت متخصصان سلامت روان کمک بگیرید و تا زمان تأیید بهبودی کامل از سوی متخصص، به پیگیری و انجام روش‌های درمانی تجویزشده متعهد بمانید.

به کمک زبان بدن، ناگفته‌ها را بگویید و بشنوید