آشنایی با آثار کمترخوانده‌شده‌ی شهید مرتضی آوینی

روزنامه اعتماد – بهمن فاطمی: قضای روزگار است که صفحه‌ای برای مرتضی آوینی به بهانه انتشار کتاب درباره او درست با سالروز شهادتش مصادف می‎شود. سیدمرتضی آوینی، زاده ۲۱ شهریور ۱۳۲۶ در شهرری، درست ۲۷ سال پیش در چنین روزی شهید شد. او که تا آن زمان شش قسمت از مستند «شهری در آسمان» را در مقام کارگردان به تلویزیون تحویل داده و پخش هم شده بود، برای بررسی لوکیشن‌های قسمت‌های بعدی راهی فکه شده بود و حین بازدید بر اثر برخورد با مین و اصابت ترکش‌های باقی‌مانده از جنگ ایران و عراق دیده از جهان فرو بست.

اگرچه در مورد او و فعالیت‌های هنری‎اش کم گفته و نوشته نشده، اما واقعیت این است که اولا غالب نظرات درباره‌اش حاوی نوعی بار عاطفی است و از این بابت، اندیشه‌ها و طرز تلقی‌ها و بالاخص دیدگاه‌های تئوریک او کمتر در کانون تحلیل قرار گرفته. غالب مردم نام آوینی را با مجموعه مستند «روایت فتح» و در مقام کارگردان و مستندسازی به یاد می‌آورند که نوآوری‌هایی در نوع نگاه و روایتش از مقوله جنگ دیده می‌شد. در حالی که این، همه آن چیزی نیست که می‌توان از نام‌نهادِ «سیدمرتضی آوینی» ایفاد کرد. کارنامه او حاوی فعالیتش در حوزه‌‎های فرهنگی و هنری مختلفی است. الفت او با جهان هنر از دوران کودکی آغاز می‌شود. شعر، داستان، مقاله و… می‌نویسد و در نقاشی طبع‎آزمایی می‌کند.

حاصل قلم او کتاب‌‎های متعددی است که بعضی از آن‌ها اگر چه در حوزه‌های خود آثار مهمی محسوب می‏‎شوند، اما آن طور که شأن آن‌ها می‌طلبید، مورد توجه قرار نگرفت. به عبارتی بیراه نیست اگر بگوییم آوینی فیلمساز بر آوینی مولف سایه افکنده است. در حالی که تالیفات او به جهت تعداد عناوین بیشتر از فیلم‌هایی است که ساخته.

از آثار تالیفی او می‌توان به کتاب‌هایی، چون «هر آنکه جز خود، آیینه جادو، توسعه و مبانی تمدن غرب، گنجینه آسمانی، یک تجربه ماندگار، فردایی دیگر، حلزون‌های خانه به دوش، رستاخیز جان، آغازی بر یک پایان، فتح خون، امام و حیات باطنی انسان، با من سخن بگو، دوکوهه، مرکز آسمان، نسیم حیات، سفر به سرزمین نور، انفطار صورت» و نیز آثار منتشر شده دیگری اشاره کرد؛ در حالی که تعداد فیلم‌های او تنها ۱۰ عنوان را در بر می‌گیرد که عبارتند از «شش روز در ترکمن صحرا، سیل خوزستان، خان گزیده‌ها، حقیقت، با دکتر جهاد در بشاگرد، هفت قصه از بلوچستان، با تیپ المهدی در محور رأس‌البیشه، شیرمردان خدا! کرب‌وبلا در انتظار است، روایت فتح و شهری در آسمان».

در اینجا بنا داریم مروری کنیم به تعدادی از کتاب‌هایی که از آوینی بر جای مانده و به باور این قلم کمتر از آنچه استحقاق‌شان بود دیده و مورد توجه قرار گرفته‌اند.

توسعه و مبانی تمدن غرب

واکاوی توسعه و افشای جعلیات تاریخی

«توسعه و مبانی تمدن غرب» از جمله کتاب‌هایی است که آوینی را در آن در مقام تحلیلگری مسائل جهان مدرن و مبانی توسعه در این جهان می‌یابیم. او در مقدمه کتاب ابتدا خود مفهوم «توسعه» را در کانون تحلیل خود قرار می‌دهد و با طرح پرسشی از این قرار که «چرا ما باید توسعه پیدا کنیم؟» می‌کوشد بر نسبت ایران اواخر قرن بیستم با مفهوم مدرن توسعه تمرکز کند. آوینی در فصل‌هایی از «توسعه و مبانی تمدن غرب» پاسخ‌های متداول به این پرسش اساسی را بررسی می‌کند.

در فصل‌هایی با عناوین «از دیکتاتوری پول تا اقتصاد صلواتی» و «و ما ادریک ما البانک؟» تعریض‌هایی به عالم اقتصاد دارد و از منظر یک تحلیلگر به نسبت اقتصاد و توسعه می‌پردازد. از دیگر جنبه‌های این کتاب می‌توان به موضوعیت داشتن مساله نظام و سیستم آموزشی و نقش آن در امر توسعه اشاره کرد. آوینی در «توسعه و مبانی تمدن غرب» همچنین آنچه را که در کتب تاریخ رسمی در باب توسعه و علل و عوامل آن آمده به نقد می‌کشد و بر آن است تا از نوشته شدن آن‌ها بر اساس اعتقادات غیرواقعی مورخان عصر جدید پرده بردارد.

«مبانی توسعه و تمدن غرب» حاصل دست‌نوشته‌های چاپ شده آوینی در یکی از مجلات جهاد سازندگی در سال ۱۳۶۵ است. کتابی که به منابع مختلفی ارجاع می‌دهد و حاوی محور‌های متعددی است که دغدغه‌ها و بخشی از باور‌های نویسنده در باب چگونگی توسعه‌یافتگی در جهان امروز را با خواننده در میان می‌گذارد.

آیینه جادو

نگاه تئوریک به سینما

کتاب «آیینه جادو» عنوان مجموعه‌ای سه جلدی است که در آن نگاه تئوریک آوینی به سینما به خوبی مشهود است. به عبارتی این کتاب سه جلدی حاوی مبانی نظری سیدمرتضی آوینی در عالم سینما است. «آیینه جادو» حاصل درسگفتار‌های مکتوب آوینی بوده که توسط او برای یک ترم تدریس در مجتمع دانشگاهی هنر فراهم آمده بوده است و در مقام مدرس برای ماده اولیه مباحث کتاب، جزوه‌ای دانشگاهی بوده که برای یک ترم تدریس در مجتمع دانشگاهی هنر توسط وی فراهم شده است. در «آیینه جادو» مقالات متعددی می‌خوانیم. مقاله «قاب تصویر و زبان سینما» به مساله نشانه‌شناسی می‌پردازد و رابطه نشانه‎شناسی تصویر و کادر دوربین یا همان قاب سینما را مطمح نظر دارد.

جلد دوم از مجموعه سه جلدی «آیینه جادو» حاوی همه نقد‌هایی که آوینی بین سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ بر فیلم‌های سینمایی نوشته. همچنین در این کتاب، سه مقاله سینمایی دیگر هم به قلم او می‌خوانیم. کتابی که اولین بار در سال پس از شهادت آوینی به چاپ رسید. نقد‌هایی که در این کتاب می‌خوانیم عمدتا به فیلم‌هایی می‌پردازد که در جشنواره‌های نهم، دهم و یازدهم فجر به نمایش درآمدند و از نظر نویسنده آثار مهمی در سینمای ایران بودند.

جدای از اینها، دو مقاله هم در ابتدای کتاب با موضوع فیلم‌هایی می‌خوانیم که به موضوع جنگ می‌‍‌پرداختند و در جشنواره هفتم فجر به نمایش در آمده بودند.

انفطار صورت

نظرگاه‌هایی در عالم هنر‌های تجسمی

همال‌طور که گفته شد، وجهی از فعالیت فرهنگی و هنری آوینی به هنر‌های تجسمی برمی‌گردد و کتاب «انفطار صورت» را باید حاصل تکاپوی نظری او در این حوزه دانست. شش مقاله در باب هنر‌های تجسمی در این کتاب گرد آمده است. کتاب حاوی یک نگاه تاویلی است که می‌توان سایه آن را بر مقالات آن دید. مولف کتاب با نگاه تأویلی خود به گرافیک و مبانی، سیر تاریخی و ماهیت آن پرداخته است.

از فراز‌های کتاب که می‌توان در قالب چند جمله به آن‌ها پرداخت یکی این است که آوینی تصریح می‌کند که هنر سفارش‌پذیر نیست و تلویحا بر جنبه جوششی و الهامی هنر تاکید می‌کند. این در حالی است که در ادامه بر ماهیت سفارشی گرافیک تاکید می‌کند. به عبارتی نگاه او بر تفکیک‌ناپذیری گرافیک از امر سفارش ناظر است. در ادامه و در مقاله دوم کتاب که «گرافیک و انقلاب اسلامی» نام دارد، در این باره توضیح مفصلی می‌دهد و مشروح به نقیضه سفارش‌ناپذیر بودن هنر و ماهیت سفارشی گرافیک می‌پردازد.

مفصل‌‎ترین مقاله کتاب، اما «نقاشی برای نقاشی» نام دارد که آوینی در آن افق‌های نقاشی نو را دستمایه قرار می‌دهد.
قدر مسلم «انفطار صورت» بیش از آنکه کتابی همگانی و عمومی باشد، کتابی است که برای مخاطبان حرفه‌ای و تخصصی هنر‌های تجسمی نوشته شده است.

فردایی دیگر

از آرای متفکران غربی تا شعر

«فردایی دیگر» مشتمل بر هفت مقاله است که باید آن‌ها را در دو بخش طبقه‌بندی کرد. بخش اول مجموعه سه مقاله است که به فهم و تفسیر عالم غربی در وجوه گوناگون آن می‌پردازد و بخش دوم چهار مقاله در باب هنر شعر را در برمی‌گیرد.

در این کتاب همچنین مقاله‌ای می‌خوانیم با عنوان «آخرین دوران رنج» که شرحی است بر «عبور از خط» ارنست یونگر که در سال ۱۹۵۰ نوشته شده بود.

بخش اول کتاب طبعا به خاطر پرداختن به آرای متفکران و اندیشمندان غربی، حاوی مقالات دشوارتری است و اصطلاحات تخصصی حوزه اندیشه و فلسفه و روانکاوی در آن به چشم می‌خورد. با این حال این دشواری می‌تواند برای کسانی که علاقه‌مند به ورود در چنین مباحثی هستند در حکم محرکی باشد که آن‌ها را به مطالعه بیشتر جهت آشنایی با اصطلاحات و مفاهیم حوزه اندیشه فرا می‌خواند.

آغازی بر یک پایان

زاویه‌ای سیاسی به تقابل نظام اسلامی و جهان غرب

«آغازی بر یک پایان» مجموعه‌ای از مقالات آوینی است که بیشتر اعتقادات و طرز تلقی‌‎ها و باور‌های سیاسی او را نشان می‌دهد. این کتاب در در چهار بخش ارایه شده است. بخش اول حاوی نوشته‌هایی درباره اندیشه‌های بنیانگذار جمهوری اسلامی است که جایگاه ایشان را در تاریخ بررسی می‌کند. بخش دوم مقالاتی درباره مبانی حکومت دینی و نظام ولایت فقیه خصوصا در تقابل سیاسی غالب با جهان غرب است.

بخش سوم به فاجعه نسل‌کشی مسلمانان در بوسنی و تشکیل «امت متحد اسلامی» به مثابه راهی برای مواجهه با «سیطره نظم نوین و امریکایی بر جهان» می‌پردازد. در بخش چهارم و پایانی کتاب هم انقلاب اسلامی ایران با نگاه تاویلی مولف، دلالتی دانسته شده بر اینکه عصر تمدن غرب سپری شده است. مقاله چهارم کتاب به خواننده‌اش نوید می‌دهد که تا «وضع موعود» که انسان در انتظار آن است، چیز زیادی باقی نمانده است.

در واقع «آغازی بر یک پایان» را باید مجموعه مقالات شهید آوینی درباره انقلاب اسلامی دانست. نویسنده در بخش اول به مومضوع ولایت فقیه می‌پردازد؛ در بخش دوم مسائل فرهنگی و اجتماعی در نظام اسلامی را بررسی می‌کند، در بخش سوم کتاب دو مقاله در مورد بوسنی و هرزگوین می‌خوانیم و در بخش پایانی پنج مقاله را مورد مطالعه قرار می‌دهیم که به وضعیت معنوی جهان معاصر و حرکت باطنی انقلاب اسلامی پرداخته‌اند.

از «آغازی بر یک پایان» به عنوان منبع معتبری برای آشنایی با اندیشه‌ها و طرز تلقی‌‎های سیاسی آوینی به ویژه دیدگاه‌هایش درباره جهان غرب نام برده می‌شود.

رستاخیز جان

از ادبیات فارسی تا تجدید عهد هنر

«رستاخیز جان» مجموعه مقالاتی است که آوینی بین سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۱ نوشته و به موضوعاتی در باب هنر و ادبیات و فرهنگ اختصاص دارد. «رستاخیز جان» شامل چهار بخش است. بخش نخست به ادبیات و زبان فارسی اختصاص دارد، بخش دوم سه مقاله را در بر می‌گیرد که به در حوزه فرهنگ را در خود جای داده است. شهید آوینی طی دو مقاله این بخش به بحث تهاجم فرهنگی پرداخته است.

بخش سوم شامل سه مقاله در مورد همه‌گیر شدن رسانه‌های جمعی جدیدتر نظیر ویدئو و ماهواره است و مقاله معروف «انفجار اطلاعات» در این بخش قرار دارد. بخش چهارم، دو مقاله متفاوت را در خود جای داده که اولی به وضع تئاتر در مواجهه با سینما و تلویزیون می‌پردازد و این پرسش را طرح می‌کند که آیا تئاتر زنده می‌ماند؟ مقاله دیگر که مقاله پایانی کتاب است، «منشور تجدید عهد هنر» نام دارد. این کتاب برای آن‌ها که فکر می‌کنند آوینی فقط در حوزه سینمای مستند فعالیت داشته، کتاب بسیار خوبی است تا با جنبه‌های دیگری از ابعاد فرهنگی او آشنا شوند.

حلزون‌های خانه به دوش

روشنفکری و انقلاب

کتاب «حلزون‌های خانه به دوش» حاصل درنگ‌های آوینی بر جریان روشنفکری و نسبت آن با انقلاب اسلامی ایران در حوزه فرهنگ، هنر و مطبوعات است.

این کتاب را شاید بتوان پرخواننده‌ترین تالیف او دانست. در شرح دلایلش شاید بتوان به بیان به مراتب ساده‌تر کتاب نسبت به دیگر آثار آوینی اشارعه کرد. لحن شهید آوینی در مقالات این کمی متفاوت است و کلمات و عبارات هم پیچیدگی برخی کتاب‌ها را ندارد. همین امر هم موجب شده است تا این کتاب یکی از پر مخاطب‌ترین آثار این شهید باشد که البته در این امر نباید موضوع کتاب را نیز کم اثر دانست.

در بخشی از این کتاب می‌خوانیم:

«هنرمند نسل سوم با به دست آوردن دستاورد‌های انقلاب مشروطیت، کودتای ۲۸ مرداد ۳۲، قیام ۱۵ خرداد ۴۲، انقلاب اسلامی ۲۲ بهمن ۵۷، دریافته است که ناگزیر است و باید، گرایش‌های سیاسی‌اش را به نفع گرایش‌های انسانی کنار بگذارد… چرا باید به گونه‌ای بیندیشد و بنویسد که اگر ایدئولوژی‌ها تغییر کردند و حکومت‌ها عوض شدند، هموطنانش، خوانندگانش، دچار سردرگمی و پریشان ذهنی شوند؟ سرگردان ایدئولوژی‌ها گردند؟… چرا؟ چون در هیچ یک از این تحولات تاریخی نتیجه کار به «اعتلای شرایط انسانی» جامعه منجر نشده است. چرا؟ چون مردم بر مبنای مصلحت‌های سیاسی، قومی و دینی عمل کرده‌اند و «ضرورت‌های تاریخی» را نمی‌شناخته‌اند! این ضرورت‌های تاریخی چیست؟»