ngo چیست؟ انواع، ویژگی‌ها و نحوه فعالیت

یکی از سازمان‌هایی که ممکن است این روزها بیشتر نامش را بشنوید، سازمان مردم نهاد یا همان ngo است. در این مقاله، شما را با سازمان‌های مردم نهاد بیشتر آشنا می‌کنیم و توضیح می‌دهیم که ngo چیست.

ngo مخفف چیست؟

پیش از پاسخ به این پرسش مهم که ngo چیست، باید بدانیم این واژه در انگلیسی به چه معناست. ngo در زبان انگلیسی مخفف این ۲ کلمه است:

• Non-Governmental به‌معنای غیردولتی؛
• Organization مترادف با سازمان یا نهاد.

درنتیجه ngo در زبان فارسی مترادف با «سازمان غیردولتی یا مردم نهاد» است. این سازمان به‌اختصار «سمن» نامیده می‌شود.

منظور از سمن چیست؟

سازمان مردم نهاد معمولا از گروهی از افراد تشکیل شده است که مستقل از دولت‌ها هستند. این اصطلاح را سازمان ملل متحد در سال ۱۹۴۵ میلادی برای تمایز میان نهادهای دولتی و سازمان‌های خصوصی ابداع کرد. سازمان‌های مردم نهاد عموما توسط شهروندان عادی برای هدف یا ارائه خدمتی خاص و انجام‌دادن کارهای داوطلبانه تشکیل می‌شوند. این سازمان‌ها از ظرفیت خود برای حمایت، در بخش غیردولتی استفاده می‌کنند.

بانک جهانی سمن‌ها را این‌طور تعریف می‌کند:

سازمان‌های خصوصی که برای تسکین دردها، توسعه منافع فقرا، حفاظت از محیط‌زیست، ارائه خدمات اجتماعی یا توسعه جامعه فعالیت می‌کنند.

در ایران هم سمن تعریف مشابهی دارد. بر اساس «آیین‌نامه تشکل‌های مردم نهاد» مصوب سال ۱۳۹۵، سمن عبارت است از:

نهادی غیردولتی که به‌منظور فعالیت در راستای توسعه اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایجاد شده یا می‌شود.

سازمان‌‌های مردم نهاد ساختارهای مختلفی دارند. بعضی از آنها ممکن است فعالیت جهانی کنند و فعالیت برخی دیگر به محله‌ای از شهری کوچک محدود می‌شود. در دهه‌های گذشته تعداد سازمان‌های مردم نهاد و نفوذ آنها در بخش‌های مختلف رشد فزاینده‌ای داشته است. در حال حاضر این گروه‌ها نه‌تنها مردمی فعالیت می‌کنند، بلکه مشاور دولت‌ها، آژانس‌های بین‌المللی و حتی سازمان ملل هم شده‌اند. کارکرد این گروه‌ها در دموکراسی به اندازه‌ای است که گاهی به آنها «سازمان‌های جامعه مدنی» هم می‌گویند. «سازمان عفو بین‌الملل» و «صلیب سرخ» از جمله سمن‌های مشهوری هستند که در سراسر جهان فعالیت می‌کنند.

سمن‌ها در جامعه چه نقشی دارند؟

مهم‌ترین سؤالی که ممکن است بعد از درک مفهوم سمن از خودتان بپرسید، این است که نقش ngo چیست؟ تشکیل این سازمان‌ یا گروه برای کشور چه فایده‌ای دارد؟

در جامعه مدنی، سازمان‌های مردم نهاد بازیگران اصلی به شمار می‌روند. این سازمان‌ها در تغییرات اجتماعی نقش مهمی ایفا می‌کنند. فعالیت سمن‌ها ممکن است به مسائل اجتماعی، سیاسی، محیط‌زیستی و حقوق بشری مربوط باشد، اما به این حوزه‌ها محدود نیست. سازمان‌های غیردولتی در جامعه گروه‌هایی را تشکیل می‌دهند که:

• زیرساخت‌ها را حفظ می‌کنند و بهبود می‌بخشند؛
• از استارتاپ‌ها و فعالیت‌های نوآورانه حمایت می‌کنند؛
• رابطی میان دولت و مردم می‌شوند تا ارتباط این دو بهتر شود؛
• سخنگوی گروه‌های اقلیت در جامعه‌اند؛
• شهروندان را به حل مسائل محلی و جهانی تشویق می‌کنند؛
• آموزش‌ها و کمک‌های لازم برای رسیدگی بهتر به پروژه‌ها و رفع نگرانی‌های مردم جامعه را ارائه می‌کنند.

البته طبق پژوهش‌ها، بیشتر این سازمان‌ها فعالیت دشواری دارند. از یک‌سو دولت‌ها و از سوی دیگر شرکت‌هایی که می‌خواهند انتقادات واردشده به خود را سرکوب کنند، به این گروه‌ها و سازمان‌ها فشار می‌آورند. مقررات محدودکننده و تشکیل کمپین‌هایی علیه سمن‌ها برای بی‌اعتبارکردن آنها نزد افکار عمومی از جمله مشکلات پیش‌ روی سمن‌ها در سراسر جهان است.

انواع ngo چیست؟

برای دسته‌بندی سمن‌ها راه‌های متعددی وجود دارد، اما در کل این سازمان‌ها به ۲ دسته تقسیم می‌شوند:

• سمن‌های عملیاتی که هدف از تأسیس آنها طراحی و اجرای پروژه‌های مرتبط با توسعه است. این سازمان‌ها در سطح ملی و بین‌المللی تشکیل می‌شوند.
• سمن‌های حمایتی که هدف از تأسیس آنها رسیدن به هدفی خاص از طریق افزایش آگاهی است.

علاوه‌ بر این، سمن‌ها را می‌توان بر اساس کارهایی که انجام می‌دهند هم تقسیم‌بندی کرد:

• سازمان توسعه غیردولتی (NGDO) که تنها بر مسائل مربوط به توسعه تمرکز می‌کند. «انجمن بین‌المللی فرهیختگان علمی و صنعتی ایرانیان» و «انجمن توسعه و ترویج ایمنی هوانوردی» در ایران نمونه‌هایی از این نوع سمن هستند.
• سازمان غیردولتی بین‌المللی (INGO) که در یک کشور ثبت می‌شود، اما در دو یا چند کشور فعالیت می‌کند، مثل «سازمان عفو بین‌الملل» یا «اتحادیه آزادی‌های مدنی در اروپا».
• سازمان غیردولتی محیط‌زیستی (ENGO) همان‌ طور که از نامش پیداست در حوزه محیط‌زیست فعالیت می‌کند مانند «صندوق جهانی حیات وحش» و «انجمن طبیعت ایران».

وضعیت سازمان‌های مردم نهاد در ایران چطور است؟

بر اساس آخرین آماری که در وب‌سایت وزارت کشور در دسترس است، در حال حاضر ۸۷۰ سازمان مردم نهاد فقط در معاونت مشارکت‌های اجتماعی این ورزات‌خانه ثبت شده‌اند و فعالیت می‌کنند. موضوع فعالیت سمن‌ها در لیست ngo های ایران به این موارد محدود می‌شود:

• اجتماعی؛
• اتحاد اقوام و کمک به انسجام ملی؛
• امور بین‌الملل؛
• خیریه و کمک به نیازمندان؛
• زنان؛
• زیرساخت و توسعه؛
• آسیب‌های اجتماعی؛
• بشردوستانه؛
• سلامت و بهداشت؛
• تحکیم بنیان خانواده؛
• جوانان؛
• توسعه همکاری‌های بین‌المللی؛
• حفظ آثار فرهنگی و تاریخی؛
• دوستی ایران با سایر ملل؛
• علمی؛
• عمران و آبادانی؛
• فرهنگی؛
• گردشگری؛
• محیط زیست؛
• ورزشی.

علاوه‌ بر این، بر اساس آخرین آمار موجود در پایگاه اطلاع‌‌رسانی و خیریه‌‌های کشور، در حال حاضر ۵۶۳۶۷ سمن در زمینه امور خیریه در کشور فعالیت می‌کنند.

اگر به این فهرست اسامی سازمان های مردم نهاد جهاد را هم اضافه کنیم، متوجه گسترش این نهاد مدنی در کشور می‌شویم. سازمان‌های مردم نهادی که زیر نظر وزارت‌خانه جهاد کشاورزی فعالیت می‌کنند، بر اساس قانون اهداف و وظایف این وزارت‌خانه برای توسعه امور کشاورزی تأسیس می‌شوند.

قوانین مربوط به سمن‌ها در ایران

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ظرفیت زیادی برای مشارکت مردمی دارد. هم در مقدمه و هم در اصل‌های مختلف این قانون بر همکاری مردم در مسائل مختلف جامعه تأکید شده است. اصول سوم، هفتم و صدم این قانون بیش از همه بر مشارکت مردم در تعیین سرنوشت خود تأکید کرده‌اند. در اصل بیست‌وششم هم بر آزادی تشکل‌ها تأکید شده است:

احزاب، جمعیت‌ها، انجمن‌های سیاسی و صنفی و انجمن‌های اسلامی یا اقلیت‌های دینی شناخته‌شده آزادند، مشروط به این که اصول استقلال، آزادی، وحدت ملی، موازین اسلامی و اساس جمهوری اسلامی را نقض نکنند. هیچ‌کس را نمی‌توان از شرکت در آنها منع کرد یا به شرکت در یکی از آنها مجبور ساخت.

بر همین اساس، هیئت وزیران «آیین‌نامه اجرایی تأسیس و فعالیت سازمان‌های غیردولتی» را در سال ۱۳۸۴ و‌ «آیین‌نامه تشکل‌های مردم نهاد» را در سال ۱۳۹۵ تصویب کرد. در حال حاضر، در ایران این قوانین و مقررات برای تأسیس و اداره سمن‌ها اجرا می‌شوند.

تشکیل سازمان مردم نهاد در ایران

بر اساس آیین‌نامه تشکل‌های مردم نهاد، سمن‌ها نهادهایی غیردولتی و غیرانتفاعی هستند. به‌زبان ساده‌تر، در قوانین ایران به سازمان‌هایی مردم نهاد می‌گویند که دولت و نهادهای حاکمیتی در تأسیس و اداره آنها هیچ نقشی نداشته باشند و فعالیت در آنها هیچ گونه منفعت اقتصادی را نصیب اعضا نکند.

برای ثبت سازمان مردم نهاد باید به سامانه معاونت امور سازمان‌های مردم نهاد وزارت کشور مراجعه کنید. بعد از آن تا ۱۰ روز نتیجه درخواست‌تان در همین سامانه مشخص می‌شود.

پس از مشخص‌شدن نتیجه، باید مشخصات مؤسسان سازمان را به همراه اساسنامه‌ای که برای آن تنظیم کرده‌اید، در این سامانه وارد کنید. در مرحله بعدی نماینده سازمان باید به اداره کل امور سازمان‌های مردم نهاد در وزارت کشور مراجعه کند. در صورتی که در شهری غیر از تهران سکونت دارید هم نماینده سازمان باید به استانداری یا فرمانداری مراجعه کند و مدارک لازم را تحویل بدهد.

با تحویل مدارک لازم به وزارت کشور، استانداری یا فرمانداری، هیئت نظارت مربوطه تا ۱ هفته فرصت دارد درباره صدور پروانه سمن تصمیم بگیرد. درنهایت هم با تصویب اساسنامه سمن و معرفی آن برای ثبت به‌عنوان شخصیت حقوقی، پروانه به هیئت مؤسس تحویل داده می‌شود.

شرایط اعضای هیئت مؤسس ngo چیست؟

بر اساس ماده ۱۸ آیین‌نامه اجرایی تأسیس و فعالیت سازمان‌های غیردولتی، برای تشکیل هر سمن باید حداقل ۵ نفر به‌عنوان عضو هیئت مؤسس معرفی شوند. اعضای هیئت مؤسس باید این ویژگی‌ها را داشته باشند:

• داشتن ۱۸ سال تمام؛
• تابعیت ایرانی؛
• داشتن صلاحیت تخصصی برای موضوع فعالیت سمن برای حداقل ۲ نفر از اعضا؛
• عدم عضویت در گروه‌هایی که بر اساس رأی دادگاه صالح محارب و معاند شناخته شده‌اند؛
• نداشتن سابقه محکومیت کیفری مؤثر که موجب محرومیت از حقوق اجتماعی می‌شود.

در ماده ۱۷ آیین‌نامه تشکل‌های مردم نهاد، ۲ شرط دیگر هم به این شرایط اضافه شده است:

• التزام به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛
• عدم وابستگی به احزاب، سازمان‌ها و گروه‌های غیرقانونی.

هزینه‌های سمن از کجا تأمین می‌شود؟

یکی از دغدغه‌ها و نگرانی‌های اصلی اعضای سمن‌ها برآورده‌کردن نیازهای مالی این سازمان‌هاست. این سازمان‌های غیردولتی در کشورهای مختلف با کمک دولت‌ها، سازمان‌هایی مثل سازمان ملل یا بانک جهانی، خیرین و مؤسسات خصوصی اداره می‌شوند.

در کشور ما بر اساس ماده ۶ آیین‌نامه اجرایی تأسیس و فعالیت سازمان‌های غیردولتی، منابع مالی سمن‌ها عبارت‌اند از:

• هدیه، اعانه و هبه اشخاص حقیقی و حقوقی اعم از داخلی و خارجی و دولتی و غیردولتی.
• وقف و حبس.
• وجوه حاصل از فعالیت‌های انجام‌شده در چارچوب موضوع فعالیت، اهداف و اساسنامه سازمان و این آیین‌نامه.
• حق عضویت در سازمان.

طبق ماده ۳۰ آیین‌نامه تشکل‌های مردم نهاد، هر سمن باید منابع تأمین هزینه‌های خود را در اساسنامه مشخص کند.

نظارت بر فعالیت سمن‌ها

مطابق با ماده ۷ آیین‌نامه تشکل‌های مردم نهاد، شورایی به‌نام «شورای ملی توسعه و حمایت از تشکل‌ها» بر فعالیت این سازمان‌ها نظارت می‌کند. معاون اجتماعی وزیر کشور رئیس این شوراست. اعضای دیگر این شورا نماینده‌هایی از این وزارت‌خانه و سازمان‌ها هستند:

• وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی؛
• وزارت ورزش و جوانان؛
• وزارت‌خانه دادگستری؛
• وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی؛
• سازمان حفاظت از محیط‌زیست؛
• معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری؛
• معاونت حقوقی رئیس‌جمهور؛
• ۴ نماینده منتخب از تشکل‌های ملی و منطقه‌ای.

بر اساس ماده ۲۸ همین آیین‌نامه، در صورتی که یک سمن اقدامی خلاف قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران انجام دهد، این مراحل اجرا می‌شود:

1. تذکر شفاهی و ۱ ماه مهلت برای اصلاح وضعیت سمن.
2. تذکر کتبی با درج در پرونده با مهلت ۱ماهه برای اصلاح وضعیت.
3. تعلیق پروانه سمن به‌مدت ۳ ماه.
4. تقاضای لغو پروانه فعالیت سمن از دادگاه در صورت عدم اصلاح وضعیت.

سؤالات رایج

– برای ثبت سازمان مردم نهاد باید به کجا مراجعه کنیم؟

برای ثبت این سازمان ۲ راه دارید. هم می‌توانید اینترنتی، یعنی از طریق سامانه معاونت امور سازمان‌های مردم نهاد وزارت کشور، اقدام کنید و هم با مراجعه حضوری به اداره کل امور سازمان‌های مردم نهاد در وزارت کشور، استانداری‌ها و فرمانداری‌های کشور درخواست صدور پروانه سمن را ثبت کنید.

– مدارک لازم برای درخواست صدور پروانه ngo چیست؟

برای تقاضای ثبت سمن باید مدارک شناسایی، مدرک تحصیلی ۲ عضو مؤسس کارشناس در زمینه فعالیت سازمان و معرفی‌نامه نماینده هیئت مؤسس را ارائه کنید.

– آیا سازمان مردم نهاد در فعالیت دستگاه‌های اجرایی دخالتی دارند؟

بر اساس قوانین و مقررات موجود، سمن‌ها می‌توانند در حوزه فعالیت اساسنامه خود و اموری مثل مشاوره دولت مشارکت کنند.

مانند یک حقوق‌دان، متن قرارداد خود را حرفه‌ای تنظیم کنید