راهنمای خواندن آثار جواد طباطبایی

کتابی که در حکم یک دفترچه راهنمای فنی برای نظریه طباطبایی در باب اسلام و ایران است و به خوبی روش‌شناسی او در باب سرشت و سرنوشت اندیشه در اسلام و ایران را توضیح می‌دهد. اگر این کتاب را مفهومی‌ترین کتاب طباطبایی بدانیم، کتاب‌های «تاریخ اندیشه سیاسی در ایران» و«زوال اندیشه سیاسی در ایران» مصداقی‌ترین آثار او در مواجهه با اندیشه دوره اسلامی تاریخ ایران است. در این دو کتاب است که سقوط تفکر فلسفی و اندیشه سیاسی توضیح داده می‌شود و پایدارترین نظریه جواد طباطبایی تبیین می‌شود. اگر سه کتاب پیش‌گفته در باب نحوه و نتیجه اعراض از اندیشه فلسفی در دوره اسلامی تاریخ ایران است، کتاب «خواجه‌نظام‌الملک طوسی» درباره اقبال به اندیشه ایرانی در دوره اسلامی تاریخ ایران است. مطالعه این چهار کتاب، کلید ورود به سپهر فکری طباطبایی و زوایای اندیشه‌محور نظریه او درباره ایران و اسلام است.

اندیشیدین به تاریخ ایران محوری‌ترین عنصر نظام فکری جواد طباطبایی است. این اندیشیدن که توسط خود او «تاملی درباره ایران» نام گرفته است، در چهار کتاب تعین‌یافتگی پیدا کرده است. طباطبایی پس از نظریه‌پردازی زوال در اندیشه، وارد نظریه‌پردازی انحطاط در تاریخ می‌شود و دوره دوم آثار خود را به زیور طبع می‌آراید. او ابتدا در کتاب «دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران» که از همان جایی آغاز می‌شود که کتاب «زوال اندیشه سیاسی در ایران» پایان می‌یابد، گذاری پراهمیت از نقد مبانی فلسفی به اندیشیدن تاریخی برای فراهم آوردن مواد و مصالح نگارش تاریخ پایه‌ای ایران معطوف به بحران را طراحی می‌کند.

آن طراحی با امعان نظر به فروپاشی شاهنشاهی صفویان تا برآمدن قاجاران صورت می‌گیرد. او سپس در کتاب «مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی» توجهی به ایستادن ایرانیان در آستانه تجدد با نگاهی به آگاهی نوآیٔین قایٔم‌مقام فراهانی و همچنین برخی از تجربه‌های سفرنامه‌نویسانه قاجاریه نشان می‌دهد و نهایتا در کتاب «مبانی نظریه مشروطه‌خواهی» با تمرکز بر نهضت مشروطیت به مثابه واقعه‌ای حقوقی، اجتهادات کم‌نظیرآخوند خراسانی به نفع پارلمانتاریسم را مورد توجه قرار می‌دهد. ابتدا قرار بود ظهور و سقوط پادشاهی پهلوی نیز  از منظر تاریخ اندیشه در مجلدات «تاملی درباره ایران» بررسی شود. اما با انصراف طباطبایی از ادامه این مجلدات، کتاب «ملت، دولت و حکومت قانون» به عنوان جایگزینی جستارمحور، پایان‌بخش پروژه اندیشیدن به تاریخ ایران می‌شود. کتابی که در آن به رصد و نقد همه حرکات روشنفکرانه‌ای که در جهت رد و طرد نتایج نهضت مشروطیت انجام گرفته، پرداخته است.

جواد طباطبایی در تاملی درباره ایران برآن است تا با نقادی سابقه سنت و وضع کنونی تفکر در ایران تلاش کند با رویکرد معرفت شناختی و روش شناسی مبتنی بر نظریه امتناع، جایگاه های امکان پدیداری مفاهیم جدید در تاریخ ایران را شناسایی کرده و پس از آن افقی را برای رخداد جدال قدما و متاخرین در ایران زمین نشانه گذاری کند. پرهویدا است که ابتناء طباطبایی بر نظریه جدال تفکر قدیم و جدید و پیگیری او برای توضیح عدمی و امکانی این نظریه در تاریخ ایران بر بستری قوام یافته که جایگاه تجریه تاریخی آن در اروپا قرار دارد. به همین سبب طبیعی است که او در کنار و هم هنگام با پروژه «تاملی درباره ایران»، پروژه «تاریخ اندیشه سیاسی جدید در اروپا» را نیز به پیش برد.

از پروژه تالیفی «تاریخ اندیشه سیاسی جدید در اروپا» تا کنون جلد اول که «از نوزایش تا انقلاب فرانسه» نام دارد، دفتر نخست با عنوان «جدال قدیم و جدید در الهیات و سیاسات» و دفتر سوم با عنوان «نظام‌های نوایٔین در اندیشه سیاسی» منتشر شده است. دفتر دوم که به فلسفه حقوق می‌پردازد سال آینده منتشر خواهد شد. طباطبایی در دفاتر سه گانه جلد اول به بحث درباره مبانی و پدیداری مفاهیم نوآیٔین می پردازد و علاوه برآن شمه ای درباره جدال متاخرین از اهل دیانت مسیحی با قدما و نظریه سنت در الهیات مسیحی بیان می کند و سپس در یک فصل مستقل به مبانی اندیشه دینی جنبش اصلاح دینی توجه نشان می‌دهد.  مباحث سه دفتر جلد نخست را می توان پژوهشی در تبارشناسی برخی از مفاهیم بنیادین اندیشه سیاسی دانست که از لحاظ برجسته سازی دگرگونی های اندیشه در آغاز دوران جدید حایٔز اهمیت است.

* نویسنده و روزنامه نگار حوزه اندیشه