نهضت مشروطه؛ نقطه آغاز حاکمیت ملی در ایران

از اواسط قرن نوزدهم میلادی، با گسترش رابطه ایران و کشورهای غربی، نخبگان ایرانی به فکر اصلاحات افتادند و اقدامات بزرگانی نظیر قائم مقام، امیرکبیر و سپهسالار، زمینه را برای تغییرات نوگرایانه باز کرد. واژه‌های مدرنی نظیر قانون اساسی، نهضت مشروطه و عدالت‌خانه از آثار متجددانی همچون میرزا ملکم خان، آقاخان کرمانی و فتحعلی آخوندزاده در میان مردم رواج پیدا کرد؛ کسانی که در خارج از ایران زندگی کرده بودند و ایجاد تحول در کشور جزو اهدافشان بود.

نهضت مشروطه نقطه عطفی در مبارزات سیاسی اجتماعی دوران معاصر به حساب می‌آید؛ دوره‌ای که جامعه ایرانی تحول چشمگیری را در ایجاد و بسط قانون، عدالت و برابری اجتماعی شروع و نظام سیاسی ایران از پادشاهی مطلقه به پادشاهی مشروطه تغییر کرد. هرچند دیری نپایید که شاه قاجار دستور به توپ بستن مجلس را داد و نهضت مشروطه را به سراشیبی سقوط انداخت. با این وجود، پیام و اهداف نهضت مشروطه هیچ‌گاه به فراموشی سپرده نشد و ملت ایران انگیزه زیادی برای تحقق آزادی، عدالت اجتماعی و ایجاد حاکمیت ملی به دست آورد. با این مقاله همراه شوید تا اطلاعات بیشتری از این نهضت و پیامدهای آن به دست آورید.

هرآنچه باید درباره نهضت مشروطه بدانید:

انقلاب مشروطه ایران

نهضت مشروطه که از آن به‌عنوان انقلاب مشروطه نیز یاد می‌شود، پس از ۱۵۱ سال حکومت قاجار در ایران اتفاق افتاد و حکومت مبتنی بر تفکر فردی و استبدادی و سلطه پادشاهی را تحت نظارت قانون درآورد. گرچه این نهضت دوام نیاورد و استبداد فردی بار دیگر بر کشور سایه افکند.

انقلاب مشروطه به چه معنا است؟

عکاس: ناشناس، وکلای انجمن آذربایجان در سال نخست مشروطه

اصطلاح‌ انقلاب‌ در زبان‌ فارسی‌ و عربی‌ از ریشه‌ «قَلَبَ» به‌‌معنای‌ تغییر و تحول‌ است‌ و در زبان‌های‌ اروپایی‌ از ریشه‌ لاتین «Revolutio»‌ می‌آید.

روشنفکران آن روزگار در ابتدای امر می‌خواستند معادلی‌ برای‌ اصطلاح‌ فرانسوی‌ «Constitutionnel» پیدا کنند که از کلمه‌ لاتین «Contitutio» به‌معنی قانون‌ اساسی‌ (قانون‌ بنیادی‌ و اصولی‌) گرفته‌ شده‌ بود. قانون‌ اساسی‌ شامل‌ مجموعه‌ای‌ از قواعد و مقررات‌ قضایی‌ می‌شود که‌ باید حاکم‌ و ناظر بر روابط‌ میان‌ حکومت‌ و مردمی‌ باشد که‌ تحت‌ آن‌ زندگی‌ می‌کنند. لفظ‌ مشروطه‌ که‌ مونث‌ مشروط‌ در عربی‌ است‌، به‌ معنای‌ مقید در مقابل‌ مطلق‌ در نظر گرفته‌ شد. اصطلاح‌ مشروطیت‌ مصدر جعلی‌ است‌ که‌ احتمالا به‌ تقلید از عثمانیان‌ در ایران‌ به‌ کار می‌رفت.

به هر ترتیب،‌ مفهوم این لغت‌ بیشتر در جهت‌ مبارزه‌ با استبداد و حکم‌ یک‌‌طرفه‌ و غیرموجه‌ استفاده شده و به‌ رای‌ نمایندگان‌ مردم‌ و قانون‌ مدون‌ رسمی‌ توجه‌ شده‌ است. در آن زمان، گروهی‌ از نمایندگان‌ اولیه‌ مردم‌ اصطلاح‌ «مشروعیت‌» یا «مشروطه‌ مشروعه‌» را پیشنهاد کردند تا حکومت را مقید به‌ انطباق با احکام‌ اسلام‌ کنند.

مشروطه یعنی چه؟

«مشروطیت» (constitutionalism) شامل مجموعه‌ای از ایده‌ها، نگرش‌ها و الگوهای رفتاری است که اقتدار حکومت باید مبتنی بر یک سری قوانین اساسی باشد و از آن تبعیت کند.

«دیوید فلمن» (David Fellman)، دانشمند علوم سیاسی در توصیف آن می‌گوید، مشروطیت، مقامات حکومتی را تابع محدودیت‌های قانونی می‌کند و به آن‌ها اجازه نمی‌دهد که هرآنچه می‌پسندند، انجام دهند و باید به محدودیت‌های قدرت و روندهای اساسی احترام بگذارند. بنا بر این توصیف، حکومت مشروطه همان حکومت مبتنی بر قانون است.

وقایع پیش از انقلاب مشروطه

عکاس: ناشناس، محمد علی شاه و لیاخوف چند روز قبل از به توپ بستن مجلس

اوضاع ایران در سال‌های پایانی حکومت ناصر‌الدین شاه قاجار رو به وخامت گذاشت؛ به‌طوری که با مرگ او، وضعیت بدتری بر کشور حاکم شد. سپس مظفر‌الدین شاه به قدرت رسید که در اوایل کارش پذیرای افکار اصلاح‌طلبانه بود و امین‌السلطان را برکنار و امین‌الدوله را به‌جای او منصوب کرد. با این حال، صدراعظم نتوانست از پس خواسته‌های مالی مظفر‌الدین شاه برای واخذ وام از انگلیس برآید و به همین دلیل برکنار و مجددا امین‌السلطان صدراعظم شد.

امین‌السلطان، دو وام از روس‌ها گرفت که در وام نخست، ایران متعهد شد تا بدهی خود به انگلستان را بپردازد و بدون جلب رضایت روس‌ها، از کسی وام نگیرد. او برای اخذ وام دوم، امتیازات اقتصادی عمده‌ای به روس‌ها داد. ضمن اینکه در سال ۱۹۰۲ میلادی روس‌ها موفق به امضای یک معاهده گمرکی شدند که بر اساس آن، برای اقلام وارداتی روسی تعرفه‌ای کمتر از پنج درصد ارزش کالا در نظر گرفته می‌شد. بخش اعظم این دو وام و درآمد ناشی از گمرک برای سه سفر شاه به اروپا هزینه شد و شرایط اقتصادی را از قبل بدتر کرد.

افزایش نفوذ روس‌ها، ناخشنودی از سلطه بیگانگان بر گمرک، بی‌عدالتی و فقر، ناامنی، معضل نان در کشور، فشار زیادی به دولت می‌آورد. به این ترتیب، ابتدا اعتراض‌ها به بهانه نان صورت گرفت که با حمایت چند روحانی بانفوذ، رهبری و پشتیبانی می‌شد. با افزایش فشارها و حمایت روحانیون بزرگ شهرها از این اعتراض‌ها، امین‌السلطان که به بالاترین لقب یعنی اتابک رسیده بود، چاره‌ای جز استعفا نداشت. در ادامه عین‌الدوله به‌عنوان صدراعظم انتخاب شد؛ اما این موضوع به کاهش نارضایتی‌ها نینجامید. در این زمان بود که انجمن‌های مخفی مخالفان در شهرهای مختلف از جمله تهران و تبریز تشکیل شد و شب‌نامه‌هایی در خارج از کشور به چاپ ‌رسید. با توجه به شکست روسیه از ژاپن و وقوع تحولات انقلابی در این کشور، مردم جسارت بیشتری پیدا کردند و ترس آن‌ها را از مقابله با روس‌ها فرو ریخت.

چکیده انقلاب مشروطه

_{عکاس: ناشناس، مسیو نوز در لباس روحانیت}

جرقه‌های نهضت مشروطه در پی بی‌کفایتی عین‌الدوله، مشکلات گمرک و برخی عوامل دیگر زده شد. با این حال، ریشه‌های فکری مشروطه‌خواهی را می‌توان در سال‌های قبل از آن مشاهده کرد؛ به‌خصوص از طرف ایرانی‌هایی که برای تحصیل و تجارت به اروپا رفته و ویژگی‌های پیشرفت در غرب نظیر افکار آزادی‌خواهی و اصول حکومت ملی را از نزدیک دیده بودند. آن‌ها می‌خواستند علاوه بر آگاهی مردم، حاکمان ایران را مجاب به اصلاحات کنند. یکی از این افراد، میرزا صالح شیرازی بنیانگذار نخستین روزنامه ایران بود که شرح مشاهدات خود از حکومت پارلمانی، قوانین، قضاوت، دانشگاه، بیمارستان در انگلیس را در سفرنامه‌ای نوشت. کشوری که در آن از پادشاه تا گدا به یک نظام قانونی پایبند بودند و افراد خاطی مجازات می‌شدند.

جنبش تنباکو که در سال ۱۲۷۵ هجری شمسی به وقوع پیوست، شاید مقدمه جنبش مشروطه‌خواهی در ایران قلمداد شود. مخالفت با واگذاری امتیاز تجارت تنباکو به بیگانگان منجر شد که برای اولین بار تجددخواهان، روحانیون و مردم در کنار یکدیگر به مقابله با استبداد داخلی و استعمار خارجی بپردازند. ائتلافی که حدود یک دهه بعد در جنبش مشروطه مجددا به چشم می‌خورد.

چند واقعه مهم دیگر نیز در افروختن آتش خشم مردم نسبت به حکومت موثر بود که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.

ماجرای نوز بلژیکی یکی از حوادث موثر در نهضت مشروطه بود

یکی از حوادث شتاب‌دهنده جنبش مشروطیت، ماجرای نوز بلژیکی بود. اروپاییان حاضر در تهران برای مراسم سال نو محفلى به پا کردند و برای این منظور، لباس‌هاى مختلف و ماسک پوشیدند. در جریان این ماجرا، نوز بلژیکى که کارگزار روس‌ها در امور گمرک ایران به حساب می‌آمد، در لباس روحانیون و با قلیانی در دست، عکسی گرفت که در میان مردم عزادار ماه محرم پخش و موجب اعتراض آن‌ها شد. موسیو نوز بلژیکی با این رفتار، سبب تعطیلی بازار و تجمع مردم در حضور روحانیون شد.

احداث بانک استقراضی روس در قبرستان مسلمانان نیز مزید بر علت شد و تحریک احساسات مردم را به‌ همراه داشت. بر این اساس قرار بود که بانک مذکور در زمینی وقفی و در قبرستان مسلمانان احداث شود. در اثنای ساخت، استخوان‌های تازه مردگان کشف شد؛ اما اجساد و استخوان‌ها با بی‌اعتنایی در چاهی ریخته شد. در پی این بی‌حرمتی، مردم به ساختمان در حال احداث بانک حمله و آن را ویران کنند.

علاوه بر این، چوب و فلک دو بازرگان به جرم گران‌فروشی نیز خشم و اعتراض مردم را شعله‌ورتر کرد؛ به‌خصوص که این دو نفر می‌گفتند افزایش بهای شکر به‌دلیل جنگ روسیه و ژاپن است. هدف اصلی از تنبیه بازرگانان این بود که به آن‌ها گوشمالی دهند تا درس عبرتی برای دیگران شود؛ زیرا تجار در جریان اتفاق مسیو نوز بلژیکی از حکومت سرکشی کرده بودند. عین‌الدوله اعتنایی به اعتراض‌ها نکرد که همین امر باعث شد، علما به حرم حضر‌ت‌ عبدالعظیم (ع) مهاجرت کنند و حکومت را آشکارا مورد انتقاد قرار دهند و از ستم‌ کارگزاران حکومت و وضعیت بد مردم بگویند.

روحانیون برای برگشت خود شرط گذاشتند که دولت علاوه بر تاسیس عدالت‌خانه، نوز بلژیکی و عین الدوله را برکنار کند. دولت چاره‌ای جز پذیرش خواست علما نداشت. ماجرا به اینجا ختم نشد و خشونت دولتی علیه مردم و عدم پایبندی حکومت به تعهداتش، به گسترش اعتراض‌ها دامن زد که حکومت آن را برنتابید و تجمع اعتراضی مردم تهران در مسجد جامع را به خاک و خون کشید. علما در واکنش به این موضوع به قم مهاجرت کردند و عده‌ای از مردم از ترس جان خود به سفارت انگلیس پناه بردند. این تحصن یک ماهه باعث شد که متحصنان به‌تدریج خواسته‌های خود را تغییر دهند و به‌دنبال ورود مضامین فرهنگ غربی به درخواست‌هایشان باشند. همچنین فرصت مناسبی برای سفارت انگلیس فراهم شد تا هدایت نهضت را به دست بگیرد. تا پیش از این خواسته‌های مردم به تاسیس عدالت‌خانه محدود شده بود؛ اما با تحصن در سفارت، لفظ مشروطه بر سر زبان‌ها افتاد. 

_{عکاس: ناشناس، ساختمان مجلس شورای ملی}

در پی اعتراضات مردم و درخواست آن‌ها مبنی بر عزل عین‌ الدوله و تاسیس مجلس شورای ملی، مظفرالدین شاه چاره‌ای جز موافقت با این خواسته‌ها نداشت. در نتیجه، انتخابات مجلس در شهریور سال ۱۲۸۵ هجری شمسی برگزار شد و نخستین مجلس مشروطه در مهر ماه همان سال آغاز به کار کرد. این مجلس، کمیته‌ای را موظف به نوشتن قانون اساسی کرد که با توجه به قوانین اساسی بلژیک و فرانسه قانون، شروع به تهیه قانون جدید کردند و در نهایت به امضای شاه رسید.

مدت‌زمان زیادی از امضای قانون اساسی نگذشته بود که شاه درگذشت و محمد علی شاه به سلطنت رسید و تداوم نهضت مشروطه به مخاطره افتاد. شاه در آذر ۱۲۸۶ هجری شمسی دستور انحلال مجلس را صادر کرد؛ هرچند به‌دلیل مقاومت مردم، این دستور به اجرا درنیامد. در این میان، نویسندگان و روزنامه‌نگاران، خطابه‌های مهیج ملک المتکلمین و سید جمال‌الدین را در صفحات روزنامه‌های صور اسرافیل و مساوات منتشر می‌کردند تا با این روش از نهضت مشروطه دفاع کنند.

در ادامه بعضی از روزنامه‌ها، مقدسات مذهبی مردم را مورد حمله قرار ‌دادند که خشم و انتقاد روحانیون تهران به رهبری شیخ‌فضل‌الله را در پی داشت و با تجمع در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) خواستار مشروطه مشروعه شدند. او که خود از پیشگامان نهضت به حساب می‌آمد، به‌دنبال محدودیت حکومت بر مبنای اصول شرعی بود. در نتیجه، متمم قانون اساسی تدوین شد که شامل حق نظارت پنج مجتهد بر قوانین می‌شد.

عکاس: ناشناس، مظفر‌الدین شاه در مراسم گشایش دوره اول مجلس شورای ملی

یک سال بعد، شاه از تروری مشکوک جان سالم به در برد و برای انتقام به کلنل لیاخوف روسی دستور داد تا در تیرماه ۱۲۸۷ هجری شمسی مجلس را به توپ ببندد. علاوه بر این، زندانی، تبعید و اعدام آزادیخواهان و مشروطه‌طلبان کلید خورد.

ناخشنودی از تعطیلی مجلس و اقدامات محمدعلی شاه، باعث ناآرامی‌های گسترده در تبریز شد و مقاومت این شهر به تحریک مشروطه‌خواهان در شهرهای دیگر انجامید. در نهایت نیروهای مشروطه‌خواه متشکل از اردوی گیلان و اردوی بختیاری در روز سه تیر ۱۲۸۸ به‌سمت تهران حرکت کردند و موفق شدند که در ۲۲ تیر دروازه بهجت‌آباد را بگشایند و وارد تهران شوند. آن‌ها بهارستان و محلات شمالی تهران را تصرف کردند و در مسجد سپهسالار مستقر شدند. محمدعلی شاه با سه هزار سرباز و ۱۶ توپ به سلطنت آباد رفت. زد و خورد شدیدی بین نیروهای محمدعلی شاه و مشروطه‌خواهان شکل گرفت تا جایی که شاه به سفارت روسیه پناه برد و پایتخت به‌دست آن‌ها افتاد.

عکاس: ناشناس، عمارت مجلس بعد از به توپ بسته شدن به امر محمد علی شاه

پس از فتح تهران، محمد علی شاه برکنار شد و فرزند ۱۲ ساله‌اش به قدرت رسید. همچنین اشخاصی همچون شیخ فضل‌الله نوری و میرهاشم تبریزی در دادگاه محاکمه و به اعدام محکوم شدند.

از این زمان به بعد، افول مشروطه کلید خورد و حضور روس‌ها در شمال کشور و انگلیس‌ها در جنوب، ضعف قدرت مرکزی را رقم زد. گرچه عوامل متعددی همچون قدرت مجدد فرصت‌طلبان، آغاز جنگ جهانی اول، قحطی‌های گسترده، عدم تامین امنیت و معیشت مردم و… از ظهور استبدادی دیگر خبر می‌داد.

زمینه‌های شکل‌گیری نهضت مشروطه

_{عکاس: ناشناس، مظفرالدین‌شاه و ولیعهد روسیه}

زمینه‌های شکل‌گیری انقلاب مشروطه را می‌توان از ابعاد فکری و فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بررسی کرد.

زمینه‌های فکری و فرهنگی: دو نوع طبقه متوسط در اواسط و اواخر قرن نوزدهم میلادی در ایران ظهور کرد که شامل طبقه متوسط تاجران مقید به اقتصاد سنتی و ایدئولوژی اسلامی می‌شد و گروه دیگر، طبقه روشنفکرانی بودند که در اثر ارتباط با نهادهای آموزشی مدرن و پیدایش اندیشه‌ها و شغل‌های جدید، به وجود آمدند. 

تلاش روشنفکران و روحانیون، به آگاهی سیاسی جامعه ایران کمک زیادی کرد؛ هرچند افزایش ارتباطات فرهنگی با خارج، مهاجرت ایرانیان به کشورهای همسایه، انتشار روزافزون روزنامه‌ها، انتشار غیررسمی آثار سیاسی-انتقادی، تاثیر زیادی در اطلاع مردم از مفاهیم مجلس، مشروطیت و آزادی داشت. مراجع نجف نیز نقش پررنگی در این امر ایفا کردند و با استناد به متون مذهبی به مخالفت با نفوذ بیگانه، استبداد و ظلم و ستم قاجاری برخاستند و توده مردم را علیه دولت برانگیختند.

زمینه‌های سیاسی: بی‌کفایتی و فساد شاهان و مدیران قاجار، ظلم و تعدی حاکمان، نفوذ بیگانگان در ساختار سیاسی و ضعف دولت در برابر آن‌ها و متعاقبا حضور اتباع خارجی منجر به نارضایتی مردم از حکومت و بدبینی و نفرت علیه قاجار شد. از طرفی، عقد قراردادهای استعماری مانند گلستان، ترکمانچای، در افکار عمومی بی‌تاثیر نبود.

ازدست‌رفتن بخش‌هایی از کشور توسط دولت‌هاى روس و انگلیس نظیر کل قفقاز، کشورهای قزاقستان، تاجیکستان و ترکمنستان کنونی، ایالت‌هاى هرات و قندهار و بخش بزرگی از بلوچستان، یکى دیگر از دلایل نارضایتى مردم از حکومت قاجار به حساب می‌آمد.

تشدید ظلم‌ به مردم و افزایش آگاهی آن‌ها، حرکت موفقیت‌آمیز جنبش تنباکو و همین طور شکست روسیه از ژاپن را می‌توان از عوامل سیاسی شکل‌گیری نهضت مشروطه دانست.

زمینه‌های اقتصادی: دولت قاجار بعد از شکست در جنگ‌های ایران و روس، بحران اقتصادی بدی را تجربه کرد، اما این همه ماجرا نبود و عهد‌نامه‌های ترکمانچای و گلستان به حذف مناطق حاصل‌خیز کشور منتهی شد. اعطای امتیازات تجاری به بیگانگان نیز انحطاط اقتصادی را به‌همراه داشت. موارد اقتصادی متعددی منجر به نهضت مشروطه شد که عبارت‌اند از:

• واردات بی‌رویه کالا و به‌تبع آن نابودی صنایع کوچک داخلی مثل صنعت نساجی
• عدم حمایت دولت از صنایع داخلی
• عدم رونق کشاورزی به‌واسطه سختی مبادله اقتصادی و کاهش قیمت محصولات
• ترغیب انگلیسی‌ها به کاشت تریاک به‌جای محصولات کشاورزی
• قحطی‌های متعدد و مرگ مردم در اثر آن
• مشکل نان در زمان سلطنت ناصر‌الدین شاه و مظفر‌الدین شاه
• کاهش ارزش پول ایران به‌دلیل ضعف دولت
• کاهش بهای مواد خام صادراتی ایران

دولت به‌خاطر این مشکلات اقتصادی برای تامین هزینه‌های خود شروع به افزایش مالیات، فروش مناصب دولتی، اعطای امتیازات و استقراض از بانک‌های خارجی کرد که به نارضایتی‌ها دامن زد. ضمن اینکه تشریفات دربار و سفرهای پرهزینه شاه نیز در افزایش خشم مردم موثر بود.

عوامل شکست نهضت مشروطه

عکاس: ناشناس، جمعی از زندانیان مشروطه خواه در باغ شاه پس از به توپ بستن مجلس

عوامل شکست نهضت مشروطه را می‌توان به دو دسته خارجی و داخلی تقسیم کرد:

عوامل خارجی: اتحاد دولت‌های روسیه و انگلیس در برابر آلمان و تقسیم ایران در قرارداد ۱۹۰۷ از عوامل موثر در شکست مشروطه‌ بود. نیروهای روس نه‌تنها مجلس را به توپ بستند، بلکه شمال کشور را به اشغال خود درآورند و به جرم و جنایت پرداختند. جنوب ایران نیز به دست انگلیسی‌ها افتاد. علاوه بر این، جنگ جهانی اول شروع شد و چیزی جز افزایش قحطی، گرسنگی و بیماری و مرگ‌ومیر برای مردم نداشت. مردم در این شرایط رمقی برای فکر به مشروطه نداشتند و حتی برخی این بلاها را بلای مشروطه می‌دانستند.

عکاس: ناشناس، اعدام چند تن از مشروطه خواهان به دست سربازان قزاق در تبریز

عوامل داخلی:‌ نهضت مشروطه حاصل تلاش گروه‌ها و نیروهای اجتماعی متعددی بود که پس از شکل‌گیری، به‌جای گفتگو با یکدیگر به درگیری‌های فیزیکی، تهمت و افترا، ترور و خشونت دست ‌زدند. اتفاقات جنگ جهانی اول، بی‌توجهی دولت‌های روسیه و انگلیس به مشروطه، گرسنگی، ناامنی و… از جمله عوامل داخلی بودند که در شکست مشروطه نقش داشتند. روحانیون نیز که از سیاستمداران خسته و دلسرد شده بودند، صحنه سیاست را به سود مستبدان خالی کردند. همچنین پیروزی مشروطه‌خواهان نتوانست تغییر چندانی در نهادهای سیاسی و اجتماعی به وجود آورد و طبقه حاکم همچنان وابستگان به نظام قبلی بودند.

فرمان مشروطه توسط کدام پادشاه صادر شد؟

با افزایش تعداد مهاجران در قم و تحصن‌کنندگان در سفارت انگلیس، مظفرالدین شاه چاره‌ای جز موافقت با درخواست آن‌ها نداشت. به این ترتیب، او فرمان مشروطیت را در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ هجری شمسی صادر کرد.

فرمان مشروطه به دست مظفرالدین شاه قاجار به امضا رسید

چند روز پس از صدور این فرمان، مجلس در محل مدرسه نظام افتتاح و نظامنامه انتخاباتی تدوین شد. با انجام انتخابات در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی، مجلس آغاز به کار کرد.

رهبران نهضت مشروطه

عکاس: ناشناس

نهضت مشروطه به همت عمده سیاست‌پیشگانی اتفاق افتاد که به فکر آینده بهتری برای ایران بودند؛ اما اکثر آن‌ها به سرنوشت شومی گرفتار شدند. عده‌ای از آن‌ها پیش از تثبیت انقلاب مشروطه توسط حکومت کشته شدند و عده‌ای در زمان جنگ‌های داخلی پس از پیروزی انقلاب مشروطه جان دادند. از جمله این رهبران می‌توان به ستارخان (سردار بزرگ انقلاب مشروطه مقلب به سردار ملی)، باقرخان (ملقب به سالار ملی)، یپرم خان، صمصمام السلطنه، سردار اسعد بختیاری، آیت‌الله بهبهانی و شیخ فضل‌الله نوری اشاره کرد. 

اشخاص دیگری همچون محمد آقازاده خراسانی، جعفر قلی‌ خان بختیاری، آخوند خراسانی، غلامحسین خان سالار محتشم، میرزا حسین خلیلی تهرانی، یوسف‌خان امیر مجاهد و… نیز به‌عنوان رهبران نهضت مشروطه شناخته می‌شوند.

نیروهای اصلی نهضت مشروطه

عکاس: ناشناس، وکلای انجمن آذربایجان در سال نخست مشروطه

نیروهای اصلی نهضت مشروطه شامل روحانیون و روشنفکران می‌شدند. با توجه به پیوند ناگسستنی جامعه ایران با دین، روحانیون از دیر باز اقتدار و نفوذ زیادی در ایران داشته‌اند و با گسترش مذهب شیعه در دوره صفویه، آن‌ها به‌عنوان عالی‌ترین نهاد مردمی مطرح شدند. ظهور سیاسی علما در تاریخ معاصر ایران نیز به اوایل قرن ۱۹ میلادی مربوط می‌شود؛ زمانی که جنگ ایران و روس و قتل گریبایدوف (سفیر کبیر روسیه) رقم خورد.

روحانیون و روشنفکران را می‌توان از نیروهای اصلی نهضت مشروطه به حساب آورد

روحانیون به‌سبب پایگاه وسیع مردمی که داشتند، قدرت زیادی پیدا کردند؛ به‌تدریج تعداد علمای بزرگ افزایش یافت و رشد سریع حوزه‌های دینی نیز به گسترش نهاد روحانیت منتهی شد. از روحانیون حامی مشروطه می‌توان به میرزای نایینی اشاره کرد. پس از پیروزی روسیه و آشکار شدن اهداف برخی از سران مشروطه‌خواه، روحانیونی همچون شیخ فضل الله نوری از مشروطه فاصله گرفتند.

جریان روشنفکران از ابتدای قرن ۱۹ میلادی در ایران شکل گرفت که مبانی نظری توسعه و رشد تمدن غربی را سرلوحه کار خود قرار دادند. در دوره ناصر الدین شاه تعداد افرادی که در کشورهای غربی تحصیل کرده بودند، به میزان چشمگیری افزایش یافت. میرزا فتحعلی آخوندزاده (آخوندوف)، از اولین روشنفکرانی بود که ضمن طرح مفاهیم جدید، برای توسعه ایران پیشنهادهایی ارائه کرد. او که تبعه روس بود، مذهب و اعتقادات مردم را به باد انتقاد گرفت.

ملک خان ناظم‌الدوله از دیگر روشنفکران دوره ناصرالدین شاه به حساب می‌آمد که پیشنهاداتی برای اصلاح سیستم سیاسی و نظام اقتصادی به شاه ارائه کرد. او به‌عنوان وزیر مختار ایران در لندن انتخاب شد و سپس امتیاز لاتاری را گرفت و آن را به یک انگلیسی فروخت که به‌خاطر کلاهبرداری از مقامش عزل شد. ملک خان ناظم‌الدوله در روزنامه قانون که منتشر می‌کرد، از اصطلاحات قانون مشروطیت، علوم جدید آزادی و نفی استبداد نوشت و توسعه ایران را منوط به حضور مستشاران و شرکت‌های خارجی دانست.

از روشنفکران دیگر این دوره می‌توان به سپهسالار اشاره کرد که به‌عنوان نماینده سیاسی ایران در خارج از کشور فعالیت می‌کرد. او در بحران خشک‌سالی، به نخست‌وزیری ناصر‌الدین شاه رسید و امتیاز رویتر را به انگلیسی‌ها داد که اعتمادش به آن‌ها شاید مهم‌ترین ضعفش محسوب می‌شد.

روشنفکران مایل به استفاده از الگوهای غربی بودند و در این میان توجهی به سنت‌ها و مذاهب جامعه نمی‌کردند. به همین دلیل آن‌ها که با فقدان پایگاه مردمی روبه‌رو بودند، برای هرگونه اقدام سیاسی باید به‌سمت اتحاد با دو نیروی سیاسی یعنی دربار یا روحانیون می‌رفتند.

پیامدهای نهضت مشروطه

عکاس: ناشناس، عده‌ای از نمایندگان دوره اول مجلس شورای ملی

انقلاب مشروطه آثار عمده‌ای از خود بر جای گذاشت؛ به‌عنوان مثال، مفاهیمی مانند قانون اساسی، مجلس آزادی، انتخابات و تفکیک قوا مطرح شد و اصل قانون اساسی در سخت‌ترین دوره‌ها برقرار ماند.

نهضت مشروطه باعث کاهش قدرت استبدادی پادشاه شد و از این نظر اهمیت زیادی در تاریخ سیاسی معاصر ایران دارد. در حقیقت این نهضت توانست مهر بطلانی بر قدرت مطلق و بی‌پایان شاه بزند و آن را به پادشاهی مشروطه تبدیل کند. دستاوردهای این نهضت به اختصار عبارت‌اند از:

• تاسیس اولین مجلس ایران به انتخاب مردم
• تدوین قانون اساسی با الهام از قوانین اساسی کشورهای اروپایی
• کنترل قدرت نامحدود شاه در قالب قانون اساسی برای اولین بار
• ایجاد زمینه تبادل اندیشه‌ها و گسترش مطبوعات و پیدایش تشکل‌های صنفی

هم‌زمان با وقوع انقلاب مشروطه، موج ادبی جدیدی با رنگ‌وبوی سیاسی در زبان فارسی شروع شد و این موضوع با مفاهیمی همچون وطن‌پرستی، مبارزه با استبداد و… در آثار شاعران و نویسندگان به چشم می‌خورد. در این دوره روزنامه‌نگاری رواج زیادی یافت و بعضی از نشریات موضع‌گیری‌های تندی علیه استبداد سیاسی و تعصبات دینی ارائه کردند. علاوه بر انتشار جراید و مطبوعات، روزنامه‌های مخفی موسوم به شب‌نامه نیز منتشر می‌شد که بانی آن‌ها عمدتا انجمن‌های سیاسی بودند.

علاوه بر این، تجربه‌های انقلاب مشروطه در زمان وقوع انقلاب اسلامی مورد توجه قرار گرفت و مردم به‌دنبال نابودی نظام سلطنتی و قطع سلطه بیگانگان بر کشور بودند. 

خانه مشروطه

عکاس: Shervinafshar 

خانه مشروطه، از خانه‌های تاریخی شهر تبریز به حساب می‌آید که ملک شخصی مهدی کوزه‌کنانی، از سران مشروطه‌خواه مقاومت تبریز بوده‌ است. این بنا که در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، در سال ۱۳۷۷ توسط سازمان میراث فرهنگی به‌عنوان موزه افتتاح شد. این خانه محل گردهمایی سران مشروطه در دوران مقاومت بود و امروزه به محل نمایش آثار مربوط به این رهبران تبدیل شده است. علاوه بر تمبرهای یادبود نهضت مشروطه که در سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۵۴ منتشر شد، تمبر صدمین سالگرد مشروطه نیز در مرداد ۱۳۸۵ به چاپ رسید که در این موزه قرار دارد. در حال حاضر، هر سال مراسم‌های بزرگداشتی در سالگرد پیروزی مشروطه در مردادماه برگزار می‌شود.

خانه مشروطه مشروعه اصفهان که به نورالله نجفی اصفهانی تعلق داشت، در مرداد سال ۱۳۸۷ به‌عنوان موزه‌ در اصفهان آغاز به کار کرد. این خانه محلی برای تجمع آزادی‌خواهان، مردم، علما، روشنفکران و رجال سیاسی اصفهان و بختیاری بود.

در پایین این مقاله از کجارو می‌توانید نظر خود را درباره نهضت مشروطه بیان کنید.