اردشیر بابکان؛ بنیان‌گذار سلسله ساسانی

اردشیر بابکان با پیروزی بر اردوان پنجم اشکانی، طومار حکومت ۴۸۰ ساله اشکانیان را در هم پیچید و حکومت جدیدی به نام جدش ساسان، در ایران بنیان نهاد. اردشیر پایه‌های حکومت ساسانی را گذاشت و بعد از او با روی کار آمدن پسرش شاپور اول ساسانی، این سلسله تثبیت شد و قدرت و وسعت بیشتری گرفت.

آنچه باید درباره اردشیر بابکان بدانید:

اردشیر بابکان کیست؟

اردشیر بابکان، موسس سلسله ساسانی محسوب می‌شود که درباره شخصیت و کارهایی که در دولت ساسانی انجام داد، منابع تاریخی کتبی زیادی باقی مانده است. کتیبه‌هایی از عصر ساسانی بر جای مانده که نشان‌دهنده عملکرد اردشیر هستند ابتدای کار این پادشاه ایرانی با اسطوره‌سازی پرداخته شده و این موضوع در شاهنامه فردوسی و کارنامه اردشیر بابکان به چشم می‌خورد. با این توضیح می‌توان زندگانی اردشیر بابکان در منابع تاریخی را به دو قسمت تقسیم کرد. یک جنبه، نیمه اول زندگانی اوست که چهره‌ای اسطوره‌ای دارد و در آن از فره ایزدی و شخصیت پهلوانی و دینی او یاد شده است و در هاله‌ای از ابهام قرار دارد؛ قسمت دوم زندگی او جنبه‌ای تاریخی دارد و از پیروزی او بر اردوان پنجم اشکانی و تاسیس حکومت منسجم وی آغاز شده است و تا روی کار آمدن پسرش شاپور تداوم دارد.

_{منبع عکس:ناشناس}

زندگینامه اردشیر بابکان

سنت اسطوره‌سازی درباره شخصیت‌های قدرتمند در ایران باستان، رایج بوده و زمانی که یک شخصیت تاریخی کارهای بزرگی انجام می‌داد، شخصیت او در حالتی اسطوره‌ای فرو می‌رفت. اردشیر بابکان نیز از این شاخصه، مستثنی نیست. درباره تولد، کودکی و اردشیر آنچه بیان شده است حالت اسطوره‌ای دارد و در شاهنامه فردوسی و کارنامه اردشیر بابکان شرح آن آمده است؛ اما آنچه تاریخ در مورد اردشیر می‌گوید این است که اردشیر بابکان کوچک‌ترین فرزند بابک بود و در شهر اصطخر فارس به دنیا آمد. پدرش بابک، روحانی نیایشگاه آناهیتا و مادرش رودگ دختر حاکم محلی پارس بود. وی سلسله اشکانی را برانداخت و سلسله جدید را در سال ۲۲۶ بنا کرد. او در سال ۲۲۶ بعد از میلاد شهر تیسفون را به‌عنوان پایتخت برگزید. بعد از او شهریاران ساسانی مدت ۴۲۰ سال در این شهر حکومت کردند. او با پیروزی بر اردوان، به پراکندگی سیاسی ایران پایان داد و با تکیه بر یک ارتش دائمی و دیوان‌سالاری متمرکز نظام سیاسی-اجتماعی یک‌پارچه‌ای را شکل داد. دین و فرهنگ ایرانی در نظام جدید کارکردی ویژه داشت و تبیین سیاست خارجی و داخلی ساسانیان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. شاهان ساسانی پس از تسلط بر ایرانشهر و پیروزی‌های بزرگ در سرزمین‌های اطراف، برای پیشبرد اهداف خود، پایگاه‌هایی بزرگ ایجاد کردند که کارکرد سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و دینی ویژه‌ای داشت.

کودکی و نوجوانی اردشیر در هاله‌ای از اسطوره‌سازی قرار گرفته است

اردشیر در سال ۲۲۸ بعد از میلاد با حمله روم به ایران مواجه شد و توانست آن را به‌راحتی شکست دهد؛ اما در این حمله تلفات زیادی به ارتش او رسید. در این لشکرکشی اردشیر نصیبین و حران را به قلمرو ایران افزود و بعد از آن به ارمنستان حمله کرد و آن را نیز ضمیمه قلمرو ایران کرد. اردشیر در ابتدای پادشاهی خود دین زرتشتی را آیین رسمی ایران قرار داد و پیروی از ادیان دیگر در ایران را ممنوع اعلام کرد. «تنسر» از شخصیت‌های مذهبی دوره حاکمیت اردشیر و موبد موبدان آن عصر بود که در زمان او اوستای قدیم به زبان پهلوی ترجمه و به نام زند شهرت یافت و سپس شرحی بر زند نوشت و نام آن را پازند گذاشت.

اردشیر برای کسب قدرت نیازمند مشروعیت بود که آن را بر دو عامل استوار کرد. نخست فره ایزدی و وابستگی به خاندان سلطنت، بویژ هخامنشیان دوم زمینه لازم مذهبی برای جلب نظر روحانیان و مردم. تمرکز سیاسی و دینی دو اصل اساسی حکومت ساسانی است. حمزه اصفهانی در کتاب تاریخ پیامبران و شاهان می‌گوید:

چون اردشیر دید در اطراف وی پادشاهان بسیاری هستند و هر یک سرزمینی کوچک دارند و رعایا بار سنگین مخارج آن‌ها را بر دوش دارند و در اشتراک دین با هم اختلاف دارند تصمیم گرفت حکومتی ایجاد کند که بر تمرکز دینی استوار بوده و سلطه خود را بر سراسر امپراتوری بگستراند.

اردشیر در ابتدا مقام موبدان موبد را به‌عنوان بالاترین شخصیت مذهبی کشور انتخاب کرد و آن را به شخصی به نام «ماهداذ» داد. مقام هیربدان هیربد که با عنوان رئیس نگهبانان آتشکده لقب داشت به تنسر داده شد و او به اردشیر تکلیف کرد متن‌های مقدس زرتشتی را جمع کرده و اوستا را از نو بنویسد. در حکومت اردشیر، روحانیون هر روز قدرت بیشتری یافتند و اردشیر تصمیم گرفت برای محدود کردن قدرت آن‌ها چاره‌اندیشی کند. اردشیر خطرناک‌ترین افراد را کسانی می‌دانست که دین را وسیله رسیدن به قدرت و هدف خود می‌کنند. اردشیر بابکان یکی از راه‌های راندن روحانیت زرتشی در زمان خود را روانه کردن مال به سوی آن‌ها می‌دانست؛ چراکه عقیده داشت به مال دنیا آلوده شدن آن‌ها سبب آشکار شدن بدی‌ها و رسوا شدن آن‌ها می‌شود.

متن‌های مقدس زرتشتی در دوره اردشیر بابکان جمع‌آوری شدند

اردشیر در منابع تاریخی، چهره‌ای جسور دارد و دارای شخصیتی خشن توصیف شده است. رفتارهای جوانمردانه و دلاوری او در جنگ‌ها از دیگر جنبه‌های شخصیتی مثبت اوست که اهمیت زیادی دارد. مدت پادشاهی او بر ایران در حدود ۱۵ سال به طول انجامید و در سن ۷۰ سالگی حکومت را به پسرش شاپور واگذار کرد و در تاریخ ۲۴۱ میلادی درگذشت.

_{منبع عکس:wikipedia}

عملکرد اردشیر بابکان

• اردشیر در طول حاکمیت خود تلاش‌های زیادی برای آبادانی ایران کرد. او هشت شهر در ایران ساخت که با نام‌های خوره اردشیر (فیروزآباد)، به‌اردشیر (بردسیر)، بهمن‌اردشیر (شهری در کنار شط‌العرب)، استادباز اردشیر (شهری در کنار دجله)، ریواردشیر (شهری نزدیک بوشهر امروزی)، رامهرمز اردشیر (رامهرمز در استان خوزستان)، بوذر اردشیر، پسا اردشیر و استاذ اردشیر شهرت داشتند.
• اردشیر پس از احداث شهرهای مورد نظر و گسترش قلمرو خود در پارس، کرمان و فیروزآباد اقدام به ساختن کاخ و آتشکده در جاهای مختلف قلمرو خود کرد.
• از دیگر کارها و ابداعات اردشیر، ایجاد کاست طبقاتی در بین مردم بود. وی مردم را به چهار طبقه اسواران، موبدان، پزشکان و دبیران و اخترشناسان، کشاورزان و پیشه‌وران تقسیم کرد. قصد اردشیر از ایجاد طبقات این بود که طبقات پایین نتوانند وارد طبقه خاندان شاهی شوند. اردشیر از این می‌ترسید که فردی غیر از خاندان شاهی وارد قدرت شود و به‌تدریج قدرت را به دست آورد و داعیه سلطنت در سر بپروراند.

اردشیر مردم را به چهار طبقه تقسیم‌بندی کرد

• اردشیر در دولت ساسانی منهیان و جاسوسانی گماشت که از سراسر امپراتوری وی برای او خبر می‌آوردند و از این طریق مردم را می‌ترساند تا کسی علیه او حرکت یا شورشی انجام ندهد. تاسیسات جاسوسی اردشیر سبب شد که نیروی او بیشتر شده وسلطه بهتری بر امور پیدا کند.
• اردشیر برای حفظ امپراتوری اقدام به ایجاد ارتش بزرگ، منظم و دائمی کرد. او ارتش کشور از حالت فئودالی خارج و آن را به حالت متمرکز درآورد. اردشیر همان کسی بود که گروهی سپاهی مجزا تشکیل داد و نام آن‌ها را «سپاه جاویدان» گذاشت.
• اردشیر مشاغل اداری گوناگونی بنیاد گذاشت و تقسیمات کشوری را افزایش داد. او ادارات دولت ساسانی را به‌شکل هرم درآورد و سمتی با عنوان «بزرگ فرمذار» را در راس آن قرار داد که نقش او اجرای فرامین شاه در اداره کشور بود. بزرگ فرمذار که همان وزیر بود در غیاب شاه وظیفه اداره مملکت را داشت و بعد از او مرزبان، ساتراپ و وزرگ این وظیفه را عهده‌دار می‌شدند.

_{منبع عکس:ناشناس}

کاخ اردشیر بابکان

شهر فیروزآباد در گذشته با نام شهر گور شهرت داشت و بانی آن اردشیر بود. طرح این شهر به‌صورت دایره‌ای شکل و به شیوه شهرسازی اشکانیان ساخته شده بود. اردشیر پس از ساختن شهر، دستور داد کاخی در آن بنا کنند. این بنا جزو نخستین آثار بازمانده از سلسله ساسانیان است و مهم‌ترین جاذبه گردشگری در شهر فیروزآباد به شمار می‌رود. آتشکده در فاصله دو کیلومتری فیروزآباد قرار دارد و باستان‌شناسان معتقدند که بنا، کاخ نیست؛ بلکه یکی از آتشکده‌های دوره ساسانی بوده است.

معماری کاخ اردشیر بابکان یا آتشکده فیروزآباد از سنگ و گچ است. درون بنا، تالارها و راهروهایی تودرتویی قرار دارد که خاص و منحصربه‌فرد هستند و تزیینات گچبری زیبایی در آن‌ها به کار رفته است. در شرق عمارت، چهار تالار گنبد واقع شده که گنبدهایی فیل‌پوش دارند. به نظر باستان‌شناسان کاخ اردشیر قدیمی‌ترین بنایی است که طاق در معماری آن کاربرد داشته است. این بنای تاریخی هر روز صبح به‌جز جمعه‌ها، از ساعت ۸تا ۱۸ قابل بازدید است. 

• آدرس: جاده شیراز به فیروز آباد، کاخ اردشیر بابکان (مشاهده نقشه)

_{عکاس: امیر صادقیان}

سکه اردشیر بابکان

اردشیر پس از رسیدن به حکومت، دستور ضرب سکه‌ای را داد که تصاویری از شاه، فرمانروا یا افراد بلندپایه حکومت ساسانیان روی آن حک شده بود و روی آن تفاوت درجات بزرگان با نشانه‌های کلاه معین شده است. سکه‌های دولتی سراسر کشور به فرمان اردشیر یکم بعد از تاج‌گذاری او ضرب شدند. چهره شاهنشاه و منظره افسرشاهی، تزیینات و نوع پوشاک او را نشان می‌دهد. در طی ۲۰ سال پادشاهی اردشیر در ایران، ۶ نوع سکه از این شاه ضرب شد که افسر شاهی روی آن‌ها به پنج گونه حک شده است. این سکه‌ها برای داوری درباره پیدایش سیاست و اندیشه‌های گوناگون که مظاهر آن بر سکه‌ها دیده می‌شود، بسیار مورد توجه است.

اردشیر دستور ضرب۶ نوع سکه که افسر شاهی روی آن‌ها حک شده بود را داد

عنوان اردشیر دو بار در سکه‌ها تغییر کرد، پیش از تاج‌گذاری «خدایگان اردشیر شاه، فرزند خدایگان پاپک شاه» بود و پس از تاج‌گذاری عنوان «بغ، مزداپرست، خدایگان اردشیر شاه ایران، که چهر از ایزدان دارد» دیده می‌شود. این عنوان بعدها در همه کتیبه‌های او به کار رفت.

_{منبع عکس: wikipedia}

اردشیر بابکان در شاهنامه

فردوسی برای نوشتن در مورد اردشیر بابکان به کتاب کارنامه اردشیر نظر داشته و از این کتاب به‌عنوان یک منبع تاریخی استفاده کرده است. از این‌ رو؛ قسمت اول زندگی اسطوره‌ای اردشیر را نیز بیان می‌کند. فردوسی به اینکه ساسان جد اردشیر از بازماندگان دارا (داریوش سوم آخرین شاه هخامنشی) است اذعان کرده و سابقه ساسانیان را به هخامنشیان نسبت می‌دهد. فردوسی بیان می‌کند که ساسان دختر یکی از شاهان بازرنگی با نام دینگ را به زنی گرفت و از او پسری به دنیا آمد با نام بابک، که اردشیر بنیان‌گذار شاهی ساسانی فرزند این بابک است. وقتی اردشیر ۱۵ ساله شد به اردوان پنجم آخرین شاه اشکانی خبر رسید که بابک پسری دارد که فرهنگ و سوارکاری آموخته است. اردوان از بابک خواست اردشیر را نزد وی بفرستد. اردشیر نزد اردوان رفت و در شکار، اردوان را همراهی کرد. در هنگام شکار یک گور از دامن دشت می‌گریخت اردشیر به‌دنبال آن رفت و در حین سواری، تیری به گور زد و او را کشت. پسر اردوان ادعا کرد که گور را او کشته است نه اردشیر. اردشیر خشمگین شد و وی را دروغگو خطاب کرد. اردوان پنجم حرکت اردشیر را توهین به شاهی اشکانی دانست و دستور داد اردشیر را به ستورداری وادارند. بابک از اردشیر خواست از شاه عذرخواهی کند تا او را از بند ستورداری رها کند.

چهره اساطیری اردشیر بابکان در شاهنامه برگرفته از کتاب کارنامه اردشیر است

طبق شاهنامه اردشیر در هنگام جوانی دل به دختری به نام گلنار که از کنیزان موردعلاقه و دلخواه اردوان و مسئولیت خزانه و گنج را عهده دار بود، بست. کنیزک شب هنگام از خزانه شاه، شمشیر و یک زین زرین و درهم و دینار برداشت و با اردشیر با هم پا به فرار گذاشتند و او بود که اردشیر را یاری کرد بر اردوان پیروز شود. در شاهنامه به برخی نبردهای اسطوره‌ای اردشیر اشاره شده و همچنین داستان مربوط به مشورت وی با کید هندی بر سر پایداری حکومت او نیز ذکر شده است. وی دوام حکومت اردشیر را در ازدواج شاپور با دختر مهرک می‌داند که اردشیر با آن مخالفت می‌کند؛ اما در یک اتفاق، شاپور بدون اطلاع پدر با دختری از خاندان مهرک ازدواج می‌کند تا قدرت خاندان او حفظ شود.

کارنامه اردشیر بابکان

در کتاب شاهنامه و کارنامه اردشیر بابکان، زندگی اساطیری اردشیر بیان شده است. کارنامه اردشیر بابکان یکی از منابع فردوسی برای نگارش بخش ساسانیان در شاهنامه فردوسی بوده است؛ از این‌ رو؛ مطالب آن با کتاب کارنامه اردشیر اشتراکهای زیادی دارند. قصد اردشیر از نوشتن کتاب این بوده که خود را جانشین بر حق هخامنشیان معرفی کرده و چهره‌ای مقدس و خدایی به او بدهد و این عقیده را ایجاد کند که فره ایزدی او را به پادشاهی ایران رسانده است. در فرهنگ ایران باستان، کسی به مقام شاهی می‌رسد که فره ایزدی او را یاری کند. در کتاب شاهنامه فردوسی و کارنامه اردشیر بابکان فره ایزدی اردشیر را یاری می‌کند. در این کتاب فره ایزدی به‌شکل یک قوچ به یاری اردشیر می‌آید و در کتاب شاهنامه به‌شکل غرم (گوسفند کوهی) در می‌آید. این قوچ یا گوسفند در مواقع خطر به یاری اردشیر می‌شتافت و او را نجات می‌داد.

 اردشیر کتاب کارنامه را نوشت تا به همگان بگوید فره ایزدی او را به قدرت رساند

در کارنامه اردشیر بابکان به جنگ‌های اسطوره‌ای اردشیر نیز اشاره شده و برای آن توضیحاتی ذکر شده است. همچنین در کارنامه از رفتن اردشیر به «آذرفرنبغ» سخن گفته شده و شرح مبارزه او با هفتان بخت داده شده است. در پایان کتاب کارنامه اردشیر بابکان به جانشینی شاپور اشاره شده است. که اردشیر آرزو کرد کاش فرزندی داشت که جانشین خود کند و ابرسام او را آگاه کرد که پسر هفت ساله او شاپور زنده است و او را به میدان چوگان فرستاد تا اردشیر توانایی‌های شاپور را از نزدیک مشاهده کند.

_{منبع عکس: ebook.ir} 

آثار اردشیر بابکان

اردشیر روش اسکندر را پیش گرفت و جنگ‌ها و فرمان‌های خود را ثبت کرد، او برای اینکه شهرت بیشتری کسب کند تاریخ شاهان پیش از خود را حذف کرد. از آثار اردشیر نسخه‌ای بر جای مانده با نام کارنامه اردشیر بابکان که شامل خروج و طواف او بر ربع مسکون است. از اردشیر کتاب‌ دیگری برجای مانده که برای عوام نوشته است که «آداب العیش» نام دارد و محتوای آن شامل خوردن، آشامیدن و زندگی با مردم است.

هنر سنگ‌نگاری در دوره اردشیر بنیان گذاشته شد و تا پادشاهی شاپور دوم رونق داشت. سه سنگ‌نگاره از اردشیر باقی مانده که هرکدام سبک جداگانه‌ای دارند؛ اما سیر تکاملی روشنی ندارند. چهارمین سنگ‌نگاره اردشیر تصویر «دیهیم ستانی» او در نقش رستم است که در سنگ‌نگاره‌های جانشینان او تکرار شده است.

_{منبع عکس: wikipedia} 

بررسی در منابع تاریخی و اساطیری نشان می‌دهد اردشیر در همه حال مورد تمجید و تکریم بوده است. اردشیر با تلاش خود حکومتی را تاسیس کرد و جامعه ایران را از حالت فئودالی خارج کرد. وی اصلاحات زیادی در زمینه مذهب، اقتصاد، زمینه‌های اجتماعی، شهرسازی و عمران انجام داد که نمایان‌گر روحیه اصلاح‌طلبانه و ترقی‌خواهانه اوست. یکی از خصوصیات مثبت اردشیر، مشورت کردن او با مشاوران و اطرافیانش بود. در منابع گفته شده تنسر وزیر اردشیر کمک زیادی به او کرد؛ اما این خوی اردشیر بود که مشورت را بر خودرایی ترجیح می‌داد. در اینجا خلاصه‌ای از تاریخ زندگی و عملکرد اردشیر بابکان را برای شما بیان کردیم. شما می‌توانید نظرات خود در مورد اردشیر بابکان را با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: wikipedia}