«چله‌شو» همگام با کهن قصه‌ها و «طالبا خوانی» در مازندران

شب یلدا، یا آن‌گونه که در میان مردم مرسوم است، «شب چله»، یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که از دیرباز تاکنون در میان ایرانیان دارای جایگاه ویژه است. این شب، که طولانی‌ترین شب سال و آغاز فصل زمستان است، با آیین‌ها و رسوم خاصی همراه بوده و نمادی از غلبه نور بر تاریکی و گرما بر سرما به شمار می‌رود. درست است که آداب و رسوم کلی این جشن در تمام ایران به یک شکل کلی برگزار می‌شود اما هر شهر و منطقه خرده آئین‌هایی دارد که مدل جشن‌ را بر اساس فرهنگ و سنت‌های همان منطقه شکل می‌دهد و به آئین باستانیِ اصلی اضافه می‌شود.

مردم دوران کهن به دامداری و کشاورزی اشتغال داشتند و زندگی خود را بر اساس طبیعت تنظیم می‌کردند به‌طوری که تغییر فصل و کوتاهی یا بلندی شب و روز تاثیری بسزایی بر زندگی آن‌ها داشت از همین رو، اهمیت ویژه‌ای برای نور، گرما و بلندی روزها قائل بودند و آن را نیک و پسندیده می‌دانستند اما زمستان، سرما و شب‌های بلند آن خیلی خوشایند آن‌ها نبود.

در آیین مهر، آخرین شب پاییز به‌عنوان شب تولد خورشید به شمار می‌رود زمانی که ایزدمهر درست در سیاهی شبی بلند و سرد، از غاری در کوه‌های البرز پدیدار می‌شود و خورشید نورافزا را به ارمغان می‌آورد. شب چله در واقع شب تولد و ظهور خورشید محسوب می‌شود.

یک استاد دانشگاه در خصوص شب یلدا با اشاره به اینکه مردم ایران باستان عاشق روز و شادی بودند، اظهار کرد: از نگاه ایرانیان باستان شاه عادل کسی بود که برای مردمش شادی و امید بیاورد.

ناصر مهدوی افزود:  ایرانیان کهن به روشنایی و شادمانی عشق می‌ورزیدند و بر این باور بودند که حتی طولانی‌ترین شب‌ها نیز به پایان خواهد ‌رسید و دست اهریمنان از آزار و ستمگری کوتاه خواهد شد، شب یلدا گرامی‌داشت امید و سرزندگی بود و پس از قرنها هنوز چنین سنت نیکویی برایمان به یادگار مانده است.

وی تصریح کرد: شب یلدا تنها به معنی دورهمی و صحبت کردن و آجیل خوردن نیست بلکه طولانی‌ترین شب سال را جشن می‌گرفتند وبه خود القا می‌کردند که حتی طولانی‌ترین شب هم روبه پایان است و هیچ تاریکی و ظلمت ماندنی نیست.

مهدوی بیان کرد: خلقت آفرینش یعنی نور و زیبایی در آن بیشتر باقی می‌ماند و حقیقت و نور را در خود نگه می‌دارد و ظلمت همیشه به پایان می‌رسد.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه ایرانیان قدیم اهل تلاش و کار و امید بودند، گفت: ایرانیان قدیم پروژه‌های کوتاه مدت نداشتند که اگر با مانع برخورد کنند تسلیم و ناامید شوند.

وی یادآور شد: در قرآن به روح امید اشاره شد، کسی که امید ندارد و تسلیم می‌شود یعنی خللی در ایمانش وجود دارد.

وی خاطرنشان کرد: مردم در یلدا می‌نشستند تا از ظلمت، خرافات و ظلم و جفا فاصله بگیرند و باور داشته باشند که آفتاب حتما طلوع می‌کند.

وی افزود: اینکه گاهی در گذرگاه تاریک گیر می‌کنیم به این معنی نیست که نمی‌توانیم از آن بگذریم این تراوش ذهن علیل ماست زیرا با امید می‌توان از بحرانی‌ترین مشکلات نیزعبور کرد.

مهدوی با اشاره به اینکه از قرن ۱۰ شب یلدا ایرانیان آمیخته به شعر حافظ شد، ادامه داد: چون حافظ اهل زندگی و سرزندگی است و مدام می‌گوید مردم از فرصت زندگی استفاده کنید، شاد باشید و بهترین کار در این دنیا این است که غم را از دلت بیرون ببری و اجازه ندهی ذهنت تو را شکنجه دهد و با القا اندیشه‌های غلط زمین‌گیرت کند و به خودت بقبولان که خداوند انسان پرتلاش و قوی را دوست دارد و آدم قوی نیز کسی است که ذهن بیمار خود را علاج و به افکار منفی غلبه کند.

وی یادآور شد: زندگی همین لحظات گذراست لحظات در کنار دیگران بودن، نیایش خدا، کمک به دیگران و دوری از نا امیدی است.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: شب یلدا یعنی بزودی تاریکی به پایان می‌رسد و تو باید جنگجوی زیبایی باشی و اهل تسلیم بر ناملایمات نباشی وشکست را نپذیری و باور کنیم که مایوس و ناامید نباشیم.

یلدا و سفره رنگین «میزد»

یکی دیگر از محققان و پژوهشگران مازندرانی نیز در خصوص فلسفه شب یلدا به ایسنا گفت: شب یلدا سنتی دیرینه ایرانی است که جهانی شده و نخست آریایی‌ها به ایران آورده‌اند، یلدا واژه‌ای سوریانی است و به معنی تولد و بیشتر معنی رویایی دارد و در اوستا مهر بزرگترین ایزد است.

سیروس مهدوی افزود: مهر گشت و اهورا مزدا شکوه و توانایی را در راستای هم قرار می‌دهند و رابطه بسیار تنگاتنگی با خورشید هم دارد چرا که وقتی خورشید می‌تابد مهر ایجاد می‌کند بنابراین پیوندی میان روشنایی و مهر وجود دارد که منشأ آن نور خورشید است.

وی یادآور شد: سفره‌ای در شب یلدا پهن می‌شود که به آن «میزد» (پذیرایی برای مهمان) می‌نامند که بسیار رنگین بود، کشاورزان می‌توانستند محصولات خود را در آن به نمایش در آورند.

چگونگی نگهداری میوه‌های شب یلدا

وی اظهار کرد: در این شب کشاورزان دست پرورده‌ها و محصولات خودشان را در زیر کرسی خشک می‌کردند و در شب چله در کنار هم می‌خوردند.

مهدوی این شب را نماد استراحت زمین و خود کشاورزان عنوان کرد و گفت: کشاورزان بعد از تلاش بسیاری که برای تولید محصول انجام دادند در این زمان فرصتی پیش می‌آید تا بتوانند هم استراحت کنند و در کنارش از محصولاتی که خودشان کشت کردند بخورند تا برای یک ماه بعد شروع به کشت و کار کنند.

«چِلودَوِست»

وی در خصوص چگونگی نگهداری میوه‌هایی در چاه‌های قائم‌شهر که تا ۲۳ متر عمق داشتند، گفت: در این شب از میوه‌ای به نام «چِلودَوِست» استفاده می‌شد، «چِلو دوست» یعنی هندوانه را با طنابی طویل می‌بستند و در درون چاه قرار می‌دادند تا فاسد نشود و سپس در این شب استفاده می‌کردند.

وی خاطرنشان کرد: خوردنی دیگری در این شب به نام «لرزونک» را هم نباید فراموش کرد که همان ژله است و نیز «ماماجیم جیم» که با نیشکر و کنجد درست می‌شد.

این پژوهشگر با بیان اینکه این شب‌ها فرصتی برای صله رحم است، تصریح کرد: در این شب بچه‌ها فرصتی پیدا می‌کنند که بازی‌هایی که یاد گرفتند را به اشتراک بگذارند که ساده‌ترین آن «یک قول دو قول» بود که از این طریق مهارت چشم و دست و ذهن خود را آزمایش می‌کردند.

یلدا غلبه نور بر تاریکی

یکی دیگر از نویسنده‌های مازندرانی در توصیف شب یلدا به ایسنا گفت: شب یلدا از زمان داریوش یکم یعنی سال ۵۰۲ قبل از میلاد در تقویم ایرانیان باستان ثبت شده است ودر سال ۱۳۸۸ در فهرست آثار معنوی کشور ثبت شده است.

مهدی کوه‌بر افزود: شب یلدا یا آنگونه که در میان مردم مرسوم است شب چله یا چله شو مازندرانی‌ها یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های ماندگار ایرانی‌ها است که از دیر باز گرامی داشته می‌شود و طولانی‌ترین شب سال آغاز فصل زمستان با آیین و رسومات خاص و نزدیک به هم هر قوم و منطقه و دیار جلوه دو چندان گرفته است.

وی با اشاره به اینکه شب یلدا یا چله شو نمادی بر غلبه نور بر تاریکی و گرما بر سرما است خاطرنشان کرد: به این شب شب تقویت پیوندهای اجتماعی هم گفته می‌شود چون خانواده‌ها دور هم جمع می‌شوند تا شاید بهانه‌ای برای تازه شدن دیدارها باشد.

وی بیان کرد: استان مازندران با طبیعتی مثال زدنی، فرهنگی غنی و بلند آوازه ، همواره به مهمان نوازی و پایبندی به رسوم کهن و سنتی شهره و معروف است و در آن آیین‌ها و رسوم‌ها منحصر به فرد ایران کهن بدلیل مقاومت در مقابل تهاجم فرهنگ ریشه‌ای ستورگ دارد که شب یلدا یا چله شو هم از این قاعده مستثنی نیست.

کوه‌بر با بیان اینکه یلدا در مازندران نیز همچون سایر نقاط ایران با دورهمی و شب نشینی خانواده و دوستان آغاز می‌شود، تصریح کرد: در این شب بزرگ‌های فامیل بعنوان میزبان وظیفه پذیرایی و صاحب سفره بودن را بر عهده دارند و با آماده کردن محیط خانه و تهیه سفره شب چله به استقبال مهمانان می‌روند.

وی افزود: در گذشته مردم مازندران در شب یلدا آتش روشن می‌کردند و با خواندن آواز و اشعار و شاهنامه و قصه‌های قدیمی شب را به صبح می‌رسانند، هر چند امروز این رسوم کمتر رایج است زیرا آمدن وسایل ارتباط جمعی و رسانه‌های تصویری و شنیداری این فرصت را کمتر به دیدن چهره به چهره و شنیدن لحظه به لحظه می‌دهد ولی دورهمی و شب نشینی هنوز رایج است.

سفره یلدا در مازندران

این نویسنده و محقق مازندرانی گفت: سفره یلدا سفره‌ای رنگارنگ شامل خوراکی‌های محلی و فصلی در کنار میوه‌های رایج در شب یلدا مثل انار، هندوانه، خرمالو و مرکبات بومی چون ازگیل، کندس (زالزالک وحشی)، پرتقال و نارنگی در این سفره جایگاه ویژه‌ای دارند.

وی ادامه داد: همچنین آجیل و خشکبار مثل تخم کدو، هندوانه، گردو، کشمش، قیصی، انجیرخشک و شیرینی‌هایی مثل پشت زیک (کنجدی)، آب دندان، کماج، لوه نون، نان حلوایی و قماق (نان تابه‌ای) را شامل می‌شود.

کوه‌بر بیان کرد: علاوه بر میوه و تنقلات مردم مازندران در چله شو خوراکی‌های خاصی را هم مانند آش ترش، آش دوغ و آش کدو که شامل کدوی حلوایی، عدس، لوبیا، باقلا، ماش و انواع سبزیجات معطر کوهی و محلی است دارند.

وی به غذای مهم شب یلدا اشاره و تصریح کرد: همچنین تهچین مازندرانی که با گوشت مرغ یا گوسفند و یا مرغ شکار همراه برنج و زعفران طبخ و آماده می‌شود زینت بخش سفره‌های شب یلدای مازندرانی‌هاست.

 وی افزود: در بعضی از مناطق مازندران هم قیماق که نوعی حلوا است که شامل شیر و آرد گندم یا برنج ، شیره خرما و گردو است تهیه می‌شود.

آیین شب یلدا در مازندران

این نویسنده ومحق مازندرانی یادآور شد: در گذشته قصه گویی، شاهنامه خوانی و امیری و طالبا خوانی(مازندران زادگاه گونه های متعدد آوازی و موسیقایی است. موسیقی آوازی مازندران را می‌توان به سه دستهٔ اصلی تغزلی، حماسی و آیینی تقسیم کرد. آواز امیری یا امیر خوانی همانند طالبا ، نجما و لگن سری و کتولی در رسته آواز تغزلی قرار می گیرد) بهمراه خواندن حافظ و سعدی خوانی  رواج داشته که امروزه بدلیل حضور رسانه‌های ارتباط جمعی تنها به فال حافظ بسنده شده و قصه گویی و مراسمات دیگر به ندرت انجام می‌شود.

وی ادامه داد: در این شبها در گذشته بازی‌هایی هم رواج داشت که بازهم امروزه کمرنگ شده است. مثل کشتی لوچو و یا چلیک بازی که با استفاده از یک چوب و یک توپ چوبی سعی می‌شد توپ را بسمت هدف پرتاپ کنند.

باورهای موجود در مازندران

وی خاطرنشان کرد: یکی از باورهای مازندرانی در مورد شب یلدا این بود که نباید در این شب خوابید تا غم و اندوه از انسان دور بماند و برکت و سلامت به زندگی وارد شود

وی ادامه داد: خوردن انار در چله شو عامل افزایش باروری و سلامت قلمداد می‌شود.

کوه‌بر گفت: امید است این سنت کهن ایرانی به شیوه قدیمی که همانا گذراندن شب با قصه گویی، شاهنامه خوانی، داستان سرایی، خاطره‌گویی، سعدی و حافظ خوانی و آواز خوانی محلی و بومی بود حفظ و تنها به گرفتن فالی از حافظ به انتها نرسد

انتهای پیام