زندگینامه احمد محمود و مهم‌ترین آثار او: از همسایه‌ها تا مدار صفر درجه

احمد عطا مشهور به احمد محمود، یکی از برجسته‌ترین نویسنده‌های خطه جنوب کشورمان است. این نویسنده توانا، در اغلب داستان‌ها و کتاب‌های خود، به روایت حماسه فرهنگ جنوب و هویت مردمان این سرزمین پرداخته و با زبانی صمیمی، داستان‌هایی ماندگار از دردها، رنج‌ها و تلاش‌های مردم این ناحیه خلق کرده است. اغراق نیست اگر آثار احمد محمود را گنجینه‌ای بسیار ارزشمند برای ادبیات ایران در نظر بگیریم. در این مطلب، قرار است سری بزنیم به زندگی پرفرازونشیب این نویسنده بزرگ و با تعدادی از بهترین آثار او آشنا شویم. می‌خواهید مطالعه آثار احمد محمود را در برنامه خود قرار دهید و نمی‌دانید از کجا شروع کنید؟ مطلب زیر می‌تواند نقشه راه بسیار خوبی برای شما باشد.

زندگی‌نامه احمد محمود، قصه‌گوی مردم جنوب!

احمد عطا که بسیاری از دوست‌داران ادبیات او را با نام احمد محمود می‌شناسند، در دی ماه ۱۳۱۰ در شهر اهواز به‌دنیا آمد. هر چند که او زاده اهواز است، اما از آنجایی که پدرومادرش در اصل اهل دزفول بودند، او عمیقاً به دزفول دلبسته بود و در آثارش به وفور از گویش زیبای دزفولی استفاده کرده است. در سال ۱۳۲۷، احمد محمود با طاهره ناجی، دخترعمه‌اش، ازدواج کرد و از او صاحب چهار فرزند به نام‌های سعیده، سیامک، بابک و سارک شد.

احمد محمود از همان ابتدای نوجوانی، وارد سیاست شد و به دلیل فعالیت‌های سیاسی‌اش، زندان و تبعید را تجربه کرد. آغاز به نوشتن و ادامه‌ی زندگی احمد محمود بسیار جذاب و پر از رویدادهای مختلف بود. وی در سال ۱۳۳۳ اولین داستان خود به نام «صب میشه» را در مجله‌ امید ایران منتشر کرد و این گام ابتدایی بود برای یک مسیر نویسندگی پرفرازونشیب. چند سال بعد، تصمیم گرفت که داستان‌هایش را که در مجلات مختلف منتشر کرده بود، در یک مجموعه جمع‌آوری کند و این تصمیم باعث تولد کتاب «مول» شد.

احمود محمود در ابتدای امر، نگرانی زیادی از بابت چاپ کتاب داشت و می‌ترسید که با استقبال چندانی از سوی خوانندگان مواجه نشود. اما نتیجه کاملاً بالعکس بود و نه‌تنها در زمان حیات، که حتی پس از مرگ وی نیز کتاب‌هایش به یکی از محبوب‌ترین گزینه‌های عاشقان ادبیات تبدیل شد. محمود چنان پیشرفت که نامش در کنار بزرگ ادبیات فارسی مثل سیمین دانشور، صادق هدایت، ابراهیم گلستان و رضا براهنی قرار گرفت. احمد محمود در طول زندگی پربار خود، مشاغل گوناگونی را تجربه کرد. او از فوتبال و سینما لذت می‌برد و همیشه به نقاشی‌کشیدن علاقه داشت. اما نوشتن همواره محوریت اصلی کار و لذت این نویسنده بزرگ بود و همیشه در این راه ثابت‌قدم و پایدار ماند.

احمد محمود بیش از ۲۰ اثر متنوع از خود به جا گذاشت که از جمله معروف‌ترین آن‌ها می‌توان به رمان همسایه‌ها، زمین سوخته و مدار صفر درجه اشاره کرد. از سال‌های تبعید و زندان، بیماری ریوی برایش به یادگار ماند که درنهایت همین بیماری نیز باعث مرگ او در مهرماه سال ۱۳۸۱ شد. این نویسنده بزرگ و توانا، در امام‌زاده طاهر کرج به خاک سپرده شده است. در زیر، تعدادی از آثار مهم احمد محمود با جزئیات بیشتر معرفی شده‌اند.

۱.همسایه‌ها

ناشر پیشنهادی: امیرکبیر
تعداد صفحات: ۵۰۲

همسایه‌ها، مهم‌ترین اثر احمد محمود است که در سال‌های پس از انتشارش به یکی از آثار بارز ادبیات معاصر ایران تبدیل شد. شخصیت اصلی این رمان، نوجوانی به اسم خالد است. خالد در گذر زمان، به یک فرد سیاسی تبدیل می‌شود و فعالیت‌های سیاسی در نهایت منجر به تبعید او می‌شود. از این نظر، بخشی از سیر داستانی همسایه‌ها را می‌توان مبتنی بر تجربیات واقعی خود نویسنده در نظر گرفت. در این بین، داستان عشق او به دختری به اسم سیه‌چشم نیز روایت می‌شود که جذابیت خاصی به کتاب بخشیده است. دوست دارید رمانی با درون‌مایه سیاسی مطالعه کنید و با اوضاع و احوال ایران در دوره نهضت ملی‌شدن صنعت نفت و جریان کودتای ۲۸ مرداد بیشتر آشنا شوید؟ قطعاً کتاب همسایه‌ها انتخاب بسیار خوبی برای شما خواهد بود. متأسفانه به دلیل محتوای سیاسی، چاپ این کتاب در نخستین سال‌های انتشار ممنوع اعلام شد. بی‌تردید این کتاب در لیست کتاب های ایرانی که باید خواند ادبیات ایران قرار دارد.

«کتاب برایم دنیای تازه‌ای است. حرف‌های تازه و کارهای تازه. همچین جذب نوشته‌های کتاب می‌شوم که اگر بیخ گوشم توپ بترکانند، حالی‌ام نمی‌شود. مثل آدم تشنه‌ای که به آب رسیده باشد، هر جمله برایم شده است یک جرعه آب گوارا. آب خنک، صاف و زلال که به‌ام جان می‌دهد.»

۲. داستان یک شهر

ناشر پیشنهادی: معین
تعداد صفحات: ۶۱۲

هر چند که کتاب داستان یک شهر، ادامه همسایه‌ها و جلد دوم این کتاب محسوب می‌شود، با این حال، دنباله‌ هم نیستند و می‌توان این کتاب را یک کتاب مستقل در نظر گرفت. این رمان نیز بر محوریت زندگی خالد روایت می‌شود. خالد بعد از جریان کودتای 28 مرداد به بندر لنگه تبعید شده است و احمد محمود با نوشتن این رمان، در تلاش بوده تا شرایط وضعیت سیاسی حاکم بر این شهر را از خلال زندگی خالد به تصویر بکشد. در واقع، داستان یک شهر را می‌توان دفترچه خاطرات خالد از دوران تبعید و سربازی در نظر گرفت که با سیر داستانی و روایتی منحصربه‌فرد، شما را با اوضاع سیاسی و اجتماعی آن زمان (و به‌ویژه در بندر لنگه) آشنا می‌کند

«به آسمان نگاه می‌کنم. جابه‌جا لکه‌های ابر، آسمان را پوشانده است. یک دسته کلاغ از بالای سرم می‌گذرد. بالا، خیلی بالا، در میان شکاف دو لکه ابر، پرنده بلندپرواز سفیدی آرام می‌گردد. چند لحظه نگاهش می‌کنم. به چشمم اشک می‌نشیند. پرنده را گم می‌کنم. انگار که با آسمان قاطی می‌شود.»

۳. زمین سوخته

ناشر پیشنهادی: معین
تعداد صفحات: ۳۲۹

رمان زمین سوخته نه‌فقط یکی از بهترین آثار احمد محمود که یکی از بهترین آثار در تاریخ ادبیات فارسی محسوب می‌شود. در این رمان، نخستین روزهای حمله عراق به خاک ایران و بلاها و مصیبت‌هایی روایت شده است که مردم جنوب پس از این حمله با آن‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند. زمین سوخته نیز درست مثل سایر آثار احمد محمود، سیر روایی بسیار جذاب و متن روانی دارد و خواننده را به‌خوبی با خود همراه می‌کند. با توجه به اینکه احمد محمود زاده اهواز است و جنگ و بلایای آن را از نزدیک تجربه کرده، توصیفات و روایت بهتری را از روزهای آغازین جنگ به خواننده ارائه کرده است. احمد محمود زمین سوخته را به برادر شهید خود محمد تقدیم کرده است و گفته می‌شود که این نویسنده بزرگ کتاب حاضر را بر اساس تجربه واقعی خود از سوگ برادر نوشته است.

«آفتاب کاکل نخل را سایه روشن زده است. خون خشک،تمام دست را پوشاند ه است. انگشت کوچک دست، از بند دوم قطع شده است و سبابه‌اش مثل یک درد، مثل یک تهمت و مثل یک تیر سه‌شعبه به قلبم نشانه رفته است.»

۴. مدار صفر درجه

ناشر پیشنهادی: معین
تعداد صفحات: ۱۷۸۲

مدار صفر درجه نیز درست مثل سایر آثار احمد محمود، روایت‌گر داستان زندگی مردم جنوب و چالش‌ها و شیوه زندگی آن‌ها در سال‌های ۳۲ تا ۵۷ در شهر اهواز است. این کتاب سه‌جلدی، پر از شخصیت‌هایی است که هر کدام از آن‌ها با چالش‌های مخصوص به خود درگیر هستند و ذیل آن‌ها، شما را به اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران در تاریخ ذکرشده آشنا می‌کنند. بخش زیادی از داستان کتاب مدار صفر درجه به صورت دیالوگ‌محور روایت شده و همین مسئله ریتم تندی به آن بخشیده است که اصلاً خواننده را خسته نمی‌کند. افکار ترقی‌خواهانه شخصیت‌های زن داستان که در حال نبرد با افکار مردسالانه جامعه سنتی زمان خود هستند، یکی از جذاب‌ترین بخش‌های این کتاب است.

«اگر عشق دل آدم را تکان نده، چطور بفهمه که زنده‌ست؟»

۵. زائری زیر باران

ناشر پیشنهادی: معین
تعداد صفحات: ۲۰۸

زائری زیر باران، بر خلاف کتاب‌هایی که تا اینجا معرفی شدند، یک مجموعه از داستان‌های کوتاه احمد محمود است و برای اولین بار در سال ۱۳۴۶چاپ و منتشر شده است. در این کتاب، ۱۲ داستان مختلف روایت می‌شود که اغلب آن‌ها از نظر مکانی در جنوب ایران رخ داده‌اند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های منحصربه‌فرد کتاب این است که بعضی از داستان‌های آن سیر روایی خاصی ندارند و صرفاً حال و هوا و وضعیت اجتماعی آن روزگار توصیه شده است. همین مسئله هم جذابیت خاصی به زائری زیر باران بخشیده است. به نظر می‌رسد که آخرین داستان کتاب (از دلتنگی)، بریده‌ای از کتاب داستان یک شهر احمد محمود است و گوشه‌ای از روزشمار زندگی خالد در تبعید را روایت می‌کند.

«فکرم لزج شده بود. به همه‌چیز می‌چسبید، به همه‌جا می‌چسبید. به دیوارهای ساروجی روهم‌ریخته، به خاک نرم کف کوچه‌های متروک و به برگ‌های سرنیزه‌ای درخت خرما!»

حالا نوبت شماست!

بدون تردید، تک‌تک آثار احمد گنجینه‌ای ارزشمند برای ادبیات ایران است و هر خواننده‌ای که عاشق ادبیات است، باید برای یک بار هم که شده، آثار احمد محمود را مطالعه کند و از آن لذت ببرد. از بین کتاب‌های احمد محمود که در این مطلب معرفی شدند، کدام‌یک را بیشتر دوست دارید؟ برای کسی که قرار است برای اولین بار آثار این نویسنده بزرگ را مطالعه کند، چه کتابی را پیشنهاد می‌کنید؟