علامه مجلسی از تالیف بحارالانوار تا حضور در حکومت صفویه

به گزارش «مبلغ»- اگر علامه «محمدباقر مجلسی» در قید حیات بود و اقدامات ۴۰۰ سال پیش خود را در مقابله با ناهنجاری‌های جامعه انجام می‌داد، رسانه‌های غربی او را به عنوان یک دانشمند افراطی شیعه معرفی می‌کردند که چرا جلوی شراب‌خواری و جنگ‌های طایفه‌ای را می‌گیرد و چرا در مسائل اجتماعی دخالت می‌کند.

۳۰ مرداد در تقویم کشور به نام روز بزرگداشت علامه مجلسی زینت یافته است؛ دانشمندی که ده ها کتاب برای ترویج فرهنگ اسلام نوشت و بحارالانوار که در ۱۱۰ جلد منتشر شده، یکی از کتاب های اوست؛ کتابی که به کمک جمعی از شاگردانش نوشت و به موسوعه بزرگ حدیثی شیعه معروف شد.

محمد باقر مجلسی فرزند محمدتقی مجلسی، مشهور به علامه مجلسی عالم معروف شیعه در قرن یازدهم و صاحب نظر در علوم مختلف اسلامی مانند تفسیر، حدیث، کلام، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه است. او پس از وفات ملا محمدباقر سبزواری در سال ۱۰۹۰ هجری منصب شیخ الاسلامی را به عهده گرفت و در این مسند خدمات بسیاری را در زمینه‌های گوناگون سیاسی و اجتماعی به ایران و تشیع نمود.

یکی از نکاتی که علامه مجلسی به آن توجه داشت، مقابله با انحرافات دینی و اجتماعی بود. در زندگی نامه این دانشمند شیعه آمده است: در همان آغاز به سلطنت رسیدن سلطان حسین صفوی از وی خواست فرامینی در جهت شکستن بت هندیان ساکن در اصفهان، منع شراب خواری، منع کبوتربازی و توقف جنگ‌های طایفه‌ای صادر کند. این اقدامات معمولا از سوی نویسندگان شیعه اقدماتی در جهت اصلاحات مذهبی و مبارزه با مفاسد اجتماعی ارزیابی شده است اما برخی پژوهشگران غربی پاره‌ای از این اقدامات مانند منع شراب‌خواری و کبوتربازی یا محدود کردن هندیان را نکوهیده و آن را نمونه‌ای از سختگیری‌های بی‌فایده‌ای دانسته‌اند که به مخالفت‌های گسترده اجتماعی انجامید.

در این گزارش نمی خواهیم به مقام و منزلت علمی و معنوی علامه مجلسی بپردازیم که قبلا سخن های بسیاری در این زمینه روایت شده ولی شاید کمتر به فعالیت های اجتماعی و فرهنگی به ویژه مقابله با انحراف های زمان این دانشمند شیعه پرداخته شده باشد.

علامه مجلسی نسبت به کژی‌های زمان خود بی‌تفاوت نبود

حجت الاسلام محمدرضا فوادیان درباره فعالیت های اجتماعی علامه مجلسی به خبرنگار معارف گفت: یکی از وظایف علما مقابله با جریان های انحرافی و منشاء انحرافات در جامعه است. در اسلام امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یکی از واجبات آمده که یک وظیفه همگانی است اما خدا از دانشمندان به دلیل علمی که دارند، توقع و وظیفه سنگین تری را از آنها مطالبه کرده است.

وی افزود: در طول تاریخ یکی از وظایف علما این بوده که نسبت به انحرافات جامعه خود بی تفاوت نباشند و در آیه ۲۸ سوره فاطر می خوانیم انما یخشی الله من عباده العلما؛ دانشمندان، خشیت الهی داشتند ولی در مسیر تبلیغ دین هیچ ترس و واهمه ای از مقابله با جریان های انحرافی و مراکز منکرات نداشتند. علامه مجلسی و برخی دانشمندان دیگر در این راستا از حکومت وقت، کمال استفاده را کردند و به اصطلاح امروزی به آنان عالمان درباری می گفتند. البته باید توجه داشته باشیم اگر کسانی از علم خود در خدمت دربار و برای توجیه فساد و ظلم دربار استفاده کنند، خسر الدنیا و الاخره هستند. خدا درباره بلعم باعورا می گوید ما به او علم و نشانه هایی داده بودیم ولی او به جای یاری حضرت موسی به یاری فرعون زمان خود شتافت.

این کارشناس مذهبی اضافه کرد: بنابر این آن دسته از علمایی که در دربار نفوذ کلام داشتند و برای مبارزه با انحرافات تلاش می کردند یا برای گسترش فرهنگ اسلام و تشیع زحمت می کشیدند، اگرچه در دربار فعال بودند ولی عالمان درباری مجاهد به شمار می آیند. علامه مجلسی می توانست مانند سایر علمای زمان خویش در کنج مسجد یا منزل به عبادت یا تبلیغ دین بپردازد ولی از دستگاه حاکم یعنی دولت صفوی استفاده کرد و کارهای بزرگتری انجام داد.

وی با بیان خدمات علمی علامه محمدتقی مجلسی پدر محمدباقر گفت: محمدتقی خدمات فراوانی به صحیفه سجادیه کرد و محمدباقر نیز با تالیف بحارالانوار یک کار سنگین علمی وزین انجام داد. وی در آن دوره متوجه شد که کتاب های شیعه و احادیث اهل بیت در دست افرادی به تاراج می رود و او از فرصت دوره صفویه استفاده کرد و به جمع آوری تمام احادیث شیعه در یک مجموعه و یک دائره المعارف همت گماشت.

فوادیان اضافه کرد: او با این که حدیث شناس بود ولی کتاب شریف کافی را به نام مرآت العقول شرح کرده و از میان ۱۵ هزار حدیث، فقط پنج هزار روایت یعنی یک سوم احادیث را معتبر دانست. او سره را از ناسره تشخیص می داد ولی بنا بر ضرورتی که تمام احادیث شیعه باید در یک مجموعه جمع می شد، سعی در تالیف بحارالانوار کرد. با این حال او فقط به کارهای علمی نپرداخت بلکه توجه ویژه ای به مسائل اجتماعی داشت؛ مثل کاری که امام خمینی (ره) انجام داد. امام در دوره ای که در قم سکونت داشت مانند سایر مراجع، درس فقه و اصول یا تفسیر و فلسفه داشت و به تربیت شاگردان می پرداخت ولی وقتی در همان دوران، انحرافی را دید، کتاب کشف الاسرار را به عنوان یک پاسخ عالمانه نوشت و از طرف دیگر درصدد تشکیل حکومت اسلامی برآمد و نظریه ولایت مطلقه فقیه را به منصه ظهور رساند.

وی افزود: علامه مجلسی نیز همینطور بود. هم کار علمی انجام داده و کتاب بحارالانوار را نوشته و هم درحوزه کارهای اجتماعی فعالیت داشت. اجتماع آن روز مبتلا به صوفیه شده بود و علامه در رد صوفیه تلاش کرد و از طرف دیگر دستور داد بت های هندوها را در بتکده های اصفهان بشکنند. در سیره برخی دانشمندان می بینیم که به مراکز شراب فروشی می رفتند و با عصای خود شیشه های شراب را می شکستند.

این پژوهشگر مذهبی افزود: در طول تاریخ معاصر برخی موارد به عنوان سرگرمی و بازی مطرح بوده است. مثلا زمانی به دعوا انداختن خروس جنگی مطرح بود و در زمان مجلسی هم کبوتربازی رواج پیدا کرده بود و برخی افراد کبوترها را پرواز می دادند و باعث مزاحمت دیگران می شدند که علامه مجلسی دستور داد تا با کبوتربازها نیز مقابله شود. علامه مجلسی با کبوتر مخالف نبود. چون احادیث فراوانی در استحباب نگه داشتن کبوتر در منزل داریم ولی با لهو و لعب و مزاحمت برای دیگران مخالف بود.

وی تاکید کرد: اگرچه علامه مجلسی با مخالفت برخی عوام و خواص برای حضور در دربار صفویه روبرو بود ولی عزمی راسخ داشت تا از این فرصت به بهترین شکل استفاده کند. او یک علامه مجتهد و صاحب تشخیص بود. عموم مردم باید به دنبال حرف رهبران فکری جامعه باشند؛ بزرگانی مثل شهید مطهری که مباحث دینی مثل امر به معروف یا حجاب را تبیین می کنند و اگر کسی بدون معرفت و تشخیص، کاری انجام دهد، ممکن است مساله ضمان مطرح شود. یعنی اگر کسی به بهانه امر به معروف مال کسی را تلف کند، ضامن خواهد بود و حق الناس هم مطرح می شود.

فوادیان افزود: علامه مجلسی فردی بود که نسبت به کژی های زمان خود بی تفاوت نبود و ما هم نباید بی تفاوت باشیم. مثلا اگر در غرب قرآن را آتش زدند، نباید بی تفاوت بود ولی از طرف دیگر کسی نمی تواند برای مقابله به مثل با این توطئه، یک انجیل را آتش بزند. چون توهین به مقدسات سایر ادیان محکوم است. همچنین نباید به مساله بی حجابی برخی بانوان بی تفاوت باشیم و اینگونه توجیه کنیم که مجلس شورای اسلامی یا نیروی انتظامی یا دولت وظیفه دارد به این مساله رسیدگی کند. چون ما نیز وظیفه داریم در حدتوان خود کاری انجام دهیم.

وی اضافه کرد: زمانی که امام حسین(ع) درمکه بود، فرزند خلیفه دوم به امام گفت که اینجا وطن جد شماست و همین جا بمانید و کاری به حاکمیت و یزید نداشته باشید که سیدالشهدا(ع) در پاسخ فرمود چه بد حرفی زدی که من کبوتر حرم باشم و کاری به وضعیت جامعه نداشته باشم. بنابر این جامعه ای که به سوی رشد و صلاح حرکت کند، نباید نسبت به وضعیت جامعه بی تفاوت باشد. رهبر معظم انقلاب نیز گاهی دستورهای اجتماعی می دهند. مثلا از مواسات یاد می کنند. اگر جامعه ای به این سمت رفت که هر کسی فقط به فکر منافع خودش باشد و بگوید این مساله، مشکل من نیست، مطمئن باشید این جامعه به رشد و صلاح نخواهد رسید.