کشاورزی پایدار چیست؛ فواید، منابع و اصول آن

صنعت کشاورزی در سراسر جهان در حال تغییر است. دوران مزارع بزرگ تک‌کشتی و مصرف خروارها کود و آفت‌کش سر آمده و نوبت به سیستم‌های کشاورزی پایدار رسیده است؛ مزارع متنوعی که انواع غذاها، الیاف و سوخت را متناسب با شرایط محیطی و بازارهای منطقه تولید می‌کنند، بهره‌وری و سود را به حداکثر و آسیب‌های زیست‌محیطی را به حداقل می‌رسانند. در این مقاله، درباره جزئیات این نوع کشاورزی ایمن و اهمیت آن در جهان امروز می‌خوانید.

کشاورزی پایدار چیست؟

کشاورزی پایدار (Sustainable Agriculture) به‌معنی مدیریت صحیح منابع کشاورزی با هدف رفع نیازهای غذایی و نساجی فعلی جامعه است. انگیزه و هدف ترویج پایداری این است که نیازهای فعلی خود را به‌قیمت به‌خطرانداختن قدرت تولید نسل‌های بعدی برآورده نکنیم. هدف کاهش نهاده‌ها و افزایش ستانده‌هاست. این پایداری در صنایع مختلف شکل‌های متفاوتی دارد که در زمینه کشاورزی این اهداف را دنبال می‌کند:

• حفظ سلامت خاک و جلوگیری از فرسایش آن؛
• مدیریت عاقلانه آب؛
• به حداقل رساندن آلودگی هوا؛
• ذخیره کربن در مزارع؛
• مقاومت در برابر تغییرات شدید جوی؛
• ترویج تنوع زیستی.

سیستم کشاورزی پایدار:

• سودآوری مزارع را صرف‌نظر از ابعاد آنها تضمین می‌کند؛
• حامی کشاورزان نسل بعد است؛
• با کارگران رفتار منصفانه دارد؛
• مروج برابری و عدالت نژادی است؛
• دسترسی به غذای سالم را برای همه فراهم می‌کند؛
• در هر شرایطی مردم و جوامع را به منافع شرکت‌ها اولویت می‌دهد.

دلیل گرایش به کشاورزی پایدار

صنعت کشاورزی بعد از جنگ جهانی دوم تغییر کرد. با معرفی فناوری‌های جدید و روش‌های مکانیزاسیون و استفاده بیشتر از مواد شیمیایی، حجم تولید غذا و فیبر بیشتر شد و دیگر برای تأمین بخش زیادی از فیبر و مواد غذایی موردنیاز، کشاورز و نیروی کار کمتری نیاز بود.

این تغییر بزرگ به‌رغم تمام اثرات مثبتی که داشت، بی‌هزینه نبود. نشست خاک، آلودگی آب‌های زیرزمینی، کاهش مزارع خانوادگی، بی‌توجهی به شرایط زندگی کارگران مزرعه، افزایش هزینه‌های تولید و دگرگون‌شدن شرایط اقتصادی و اجتماعی در جوامع روستایی کمترین هزینه‌های آن به‌ شمار می‌رفتند.

طی ۲ دهه اخیر، جنبشی شکل گرفت که بر نقش نهادهای کشاورزی در این مشکلات اجتماعی تمرکز داشت. این جنبش امروزه می‌خواهد با گسترش پذیرش کشاورزی پایدار و حمایت از آن، علاوه بر رفع نگرانی‌های زیست‌محیطی و اجتماعی، فرصت‌های اقتصادی نوآورانه برای تولیدکننده، کارگر، مصرف‌کننده و سیاست‌گذار فراهم کند.

فواید کشاورزی پایدار چیست؟

۱. افزایش بهره‌وری خاک

رشد سریع جمعیت و نیاز مردم به سکونتگاه ارزش زمین‌های کشاورزی با خاک مرغوب را افزایش داده و باعث تبدیل بخش زیادی از اراضی زراعی و باغ‌ها به مناطق مسکونی شده است. این مسئله در درازمدت نتیجه‌ای جز کمبود منابع طبیعی و آلودگی حاصل از مصرف بیش از حد مواد شیمیایی ندارد. کشاورزی پایدار با استفاده از منابع انرژی‌ تجدیدپذیر و کمترین میزان نهاده بر خاک، در حمایت عمومی از زمین‌های کشاورزی نقش اساسی ایفا می‌کند.

۲. توسعه جوامع روستایی

متأسفانه وضعیت اقتصادی و زیست‌محیطی بسیاری از جوامع روستایی بدتر از مناطق شهری است. کشاورزی پایدار فرصت خوبی برای بازنگری اهمیت مزارع خانوادگی و پایه‌ای برای ایجاد اقتصاد سالم در جوامع روستایی است.

۳. تغییر نگاه مصرف‌کننده

مصرف‌کنندگان امروزی بیشتر از همیشه به هزینه‌های مالی و غیرمالی تولید محصولات غذایی و کیفیت آنها اهمیت می‌دهند و این عوامل را هنگام خرید در نظر می‌گیرند. به‌ همین خاطر بیشتر تولیدکنندگان درصدد اجرای شیوه‌های پایدار تولید برای بازاریابی بهتر محصولات و ترویج نگاه بلندمدت به فرایند تولید، توزیع و مصرف مواد غذایی هستند.

منابع طبیعی در کشاورزی پایدار

۱. آب

همه می‌دانیم آب یکی از منابع طبیعی اصلی در صنعت کشاورزی است. همچنین می‌دانیم کمبود آن چه ضربه بزرگی به حجم تولیدات این صنعت وارد می‌کند.

برای توسعه سیستم‌های کشاورزی مقاوم به خشکسالی این اقدامات سیاسی و مدیریتی لازم است:

• بهبود اقدامات حفاظتی و ذخیره‌سازی آب؛
• ایجاد انگیزه برای انتخاب گونه‌های گیاهی مقاوم به خشکی؛
• استفاده از سیستم‌های آبیاری کم‌حجم؛
• مدیریت محصولات کشاورزی برای کاهش هدررفت آب.

برای مقابله با شوری و آلودگی آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی توسط آفت‌کش‌ها، نیترات‌ها و سلنیوم، این اقدامات لازم است:

• کاشت محصولات مقاوم به نمک؛
• آبیاری کم‌حجم؛
• تکنیک‌های مدیریتی برای کاهش اثرات نمک بر محصولات؛
• تبدیل زمین‌های کشت ردیفی به تولید علوفه‌ مقاوم به خشکی؛
• احیای زیستگاه حیات‌وحش؛
• استفاده از سیستم آگروفارستری (جنگل‌زراعی).

۲. انرژی

کشاورزی مدرن به‌شدت به منابع انرژی تجدید‌ناپذیر، به‌ویژه نفت، وابسته است. اگرچه ادامه این بهره‌وری مستمر به‌صلاح نیست، رهاکردن ناگهانی آن هم ضربه بزرگی به اقتصاد جامعه می‌زند. سیستم‌های کشاورزی پایدار منابع تجدید‌ناپذیر را تا حدی از میان برمی‌دارند و با منابع تجدیدپذیر مثل انرژی خورشیدی و سوخت‌های زیستی جایگزین می‌کنند.

۳. هوا

تابه‌حال به اثرات مخرب فعالیت‌های کشاورزی بر کیفیت هوا فکر کرده‌اید؟ از دود حاصل از سوزاندن بقایای گیاهی گرفته تا گرد‌وغبار حاصل از خاک‌ورزی و برداشت، از انتشار آفت‌کش‌ها هنگام سم‌پاشی گرفته تا انتشار اکسید نیتروژن به‌خاطر استفاده از کودهای نیتروژنی. کشاورزی پایدار به روش‌های زیر کیفیت هوای کره زمین را بهبود می‌دهد:

• ادغام بقایای گیاهی با خاک؛
• خاک‌ورزی در سطح مناسب؛
• کاشت گیاهان و علف‌های بادشکن‌ برای کاهش گرد‌و‌غبار.

۴. خاک

خاک قابل‌بهره‌برداری متأسفانه بر اثر کاشت و برداشت مستمر، به‌شدت در معرض فرسایش است. کشاوری پایدار ایده‌های خوبی برای حفظ خاک در محل ارائه می‌دهد:

• کاهش یا حذف مرحله خاک‌ورزی؛
• مدیریت آبیاری برای کاهش رواناب؛
• پوشاندن خاک با گیاهان متفرقه یا مالچ.

کاشت گیاه به‌شیوه کشاورزی پایدار

۱. انتخاب محیط و گونه گیاه

گیاهان مقاوم به آفات با تحمل بیشتر شرایط خاک و محیط، بهترین گزینه برای کاشت به روش پایدارند. البته قبل از کاشت باید عوامل دیگری مثل نوع و عمق خاک، محصولات کشت‌شده قبلی، آب‌و‌هوا و توپوگرافی منطقه را در نظر گرفت.

۲. مزرعه‌داری متنوع

بهره‌برداری از مزارع تک‌کشت ساده و بی‌دردسر است، اما این سادگی به‌قیمت ازکارافتادگی مزارع بعد از برداشت‌های متوالی تمام می‌شود و ثبات جوامع وابسته به آن محصول را بر هم می‌زند. کشاورزی پایدار برای مقابله با این مشکل پیشنهاد می‌کند با کاشت محصولات مختلف در یک مزرعه علاوه بر کاهش ریسک اقتصادی، از منابع طبیعی هم محافظت شود.

مثلا با تناوب زراعی و کاشت شبدر‌ و چاودار خارج از فصل می‌توان:

• جلوی رویش علف‌های هرز، گسترش عوامل بیماری‌زا و آفات حشرات را گرفت.
• استفاده از کود، علف‌کش و سایر نهاده‌های شیمیایی را به حداقل رساند.
• سطح خاک را پوشیده نگه داشت تا احتمال نشست و فرسایش کمتر شود.
• در تمام ایام سال، حتی خارج از فصل کشت، مواد مغذی را در خاک مزرعه حفظ کرد.

۳. مدیریت خاک

بسیاری از آشفتگی‌های مربوط به آفات یا فقدان تعادل مواد مغذی در خاک ناشی از مدیریت نامناسب خاک، آب و تغذیه است. اکثر سیستم‌های مدیریت محصول که کیفیت خاک را کاهش می‌دهند، برای افزایش مجدد عملکرد خاک ناچار به افزایش آبیاری، تغذیه و سمپاشی هستند. در حالی که کشاورزی پایدار خاک را محیطی زنده و شکننده در نظر می‌گیرد که برای بهره‌وری و پایداری طولانی‌مدت باید از آن حفاظت شود. برخی از روش‌های حفاظت و افزایش بهره‌وری خاک عبارت‌اند از:

• مدیریت یکپارچه آفات (IPM)؛
• کاهش یا حذف خاک‌ورزی؛
• پرهیز از تردد روی خاک مرطوب؛
• پوشش خاک با گیاهان پوششی یا مالچ؛
• استفاده از گیاهان پوششی، کمپوست یا کودهای دامی.

۴. تلفیق دامداری و کشاورزی

ادغام دامداری و کشاورزی در مزارع پایدار چند مزیت مهم دارد:

• عملیات کشت به بخش‌های هموار زمین محدود می‌شود و از شیب‌های تند در معرض خطر فرسایش بهره‌برداری نمی‌شود.
• کشت تناوبی محصولات مرتعی و علوفه دام کیفیت خاک را افزایش و احتمال فرسایش را کاهش می‌دهد. کود دامی نیز به‌نوبه خود به حاصلخیزی خاک کمک می‌کند.
• بازاریابی و فروش محصولات دامی راحت‌تر از محصولات زراعی است و از اقتصاد کشاورز در برابر نوسانات قیمت محافظت می‌کند.

۵. استفاده کارآمد از نهاده‌ها

کشاورزان پایدار تا حد امکان نهاده‌های طبیعی و تجدیدپذیر را انتخاب می‌کنند و به اثرات زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی استراتژی مزرعه‌داری خود اهمیت می‌دهند. اما اجرای شیوه‌های پایدار صرفا به‌معنی جایگزین‌کردن نهاده‌ها نیست. هدف توسعه سیستم‌های کارآمد و بیولوژیکی است که به میزان نهاده کمتری احتیاج داشته باشند.

با اینکه رویکردهای پایدار کمترین سمیت و بیشترین میزان بهره‌وری را دارند، گاهی اوقات استفاده از مواد آلی شیمیایی مصنوعی از رویکردهای کاملا غیرشیمیایی نتایج زیست‌محیطی بهتری دارد و «پایدارتر» است!

حرف آخر

اصلی‌ترین مشکل سیستم کشاورزی سنتی هدررفت منابع وابسته و تخریب آنها به‌مرور زمان است. خوشبختانه امروزه کشاورزان و دانشمندان مسیر تازه‌ای را آغاز کرده‌اند که امیدواریم ادامه آن به حفظ منابع طبیعی، سودآوری حداکثری و مقاومت خاک در برابر خشکسالی، سیل و تغییرات آب‌و‌هوایی ختم شود.

اگر اطلاعات بیشتری درباره این نوع کشاورزی دارید، حتما در بخش نظرات با ما در میان بگذارید.