اتانازی چیست و چه جایگاهی در قانون کشورها دارد؟

در اواسط ماه مارس سال ۲۰۲۲ میلادی خبری در جهان منتشر شد که «اتانازی» را به هشتگی پرتکرار در شبکه‌های اجتماعی تبدیل کرد. در این خبر آمده بود که آلن دلون بازیگر مشهور فرانسوی قصد دارد تا از طریق اتانازی به زندگی خود پایان دهد. با اینکه در روزهای بعد، فرزند دلون این خبر را تکذیب کرد اما هنوز برای بسیاری از مردم این سؤال وجود داشت که اتانازی چیست؟ آیا این کار قانونی است؟

اتانازی یعنی چه؟

اتانازی (Euthanasia) در اصل اصطلاحی یونانی است که ۲ بخش دارد:

• واژه Eu به معنای خوب؛
• کلمه thanasia مترادف با مرگ.

این ۲ واژه در کنار یکدیگر به معنی مرگ خوب، مرگ آسان، مرگ بدون درد و مفاهیمی شبیه به آن هستند.

در برخی از مواقع افرادی که از بیماری‌های دردناک، صعب‌العلاج یا اختلالات جسمی ناتوان‌کننده رنج می‌برند، نمی‌توانند این شرایط را تحمل کنند. در این شرایط، درمان آنها قطع می‌شود یا اگر فرد در تنفس مصنوعی باشد، دستگاه تنفسی را کنار می‌گذارند.

انواع اتانازی

۱. اتانازی بر مبنای اراده فرد

اگر نقش اراده را در این نوع مرگ در نظر بگیریم، انواع اتانازی عبارت‌اند از:

• داوطلبانه: به مرگ از روی ترحمی گفته می‌شود که فرد برای آن رضایت کامل دارد. این نوع مرگ در حال حاضر، در کشورهای استرالیا، بلژیک، کانادا، کلمبیا، لوکزامبورگ، هلند، اسپانیا، سوئیس، نیوزیلند و برخی از ایالت‌های آمریکا مثل واشنگتن و نیوجرسی قانونی است.
• غیرداوطلبانه یا تحمیلی: در برخی از مواقع مثل مرگ مغزی، فرد به دلیل وضعیت جسمی خاصی که دارد، قادر به رضایت دادن نیست. در این شرایط، یکی از بستگان یا ولی قانونی او بر اساس شرایط و کیفیت حیاتش تصمیم می‌گیرد.

۲. اتانازی بر مبنای روش‌های انجام آن

مرگ از روی ترحم را بر مبنای روش‌های آن هم می‌توان دسته‌بندی کرد. بر این اساس، انواع مرگ از روی دلسوزی عبارت‌اند از:

• فعال: وقتی برای پایان دادن به زندگی شخصی از مواد یا روش‌های کشنده استفاده می‌شود، به آن اتانازی فعال می‌گویند.
• غیرفعال: به خودداری از درمان حیات‌بخش و ضروری گفته می‌شود. در این نوع اتانازی از بیمار قطع امید شده و برای ادامه زندگی او درمانی انجام نمی‌شود.

مرگ از روی دلسوزی که به‌صورت فعال انجام می‌شود، بحث‌برانگیزتر است. در بسیاری از کشورهای دنیا این کار با مخالفت‌های حقوقی، مذهبی و اخلاقی روبه‌روست.

تفاوت اتانازی و کمک به خودکشی

گاهی مرگ از روی ترحم با کمک پزشک به خودکشی یک بیمار اشتباه گرفته می‌شود. با اینکه این دو با یکدیگر شباهت‌هایی دارند اما در کمک به خودکشی، پزشک تنها وسیله خودکشی مثل سم کشنده را در اختیار بیمار می‌گذارد. این بیمار است که در نهایت تصمیم می‌گیرد. در واقع، در این حالت پزشک اصطلاحا معاون جرم است نه مباشر آن درحالی‌که در اتانازی پزشک مجاز می‌شود که با وسیله‌ای بدون درد مانند تزریق سم کشنده به زندگی بیمار خاتمه دهد.

مرگ از روی ترحم در طول تاریخ

۱. اتانازی در دوران قدیم

یکی از استدلال‌های مخالفان مرگ از روی ترحم به سوگند بقراط در ۲۵۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. امروزه همه پزشکان پیش از شروع فعالیت سوگند بقراط می‌خورند. در متن این سوگندنامه آمده:

من نه داروی کشنده به کسی که آن را درخواست کند می‌دهم و نه در این رابطه پیشنهادی خواهم داد.

بااین‌حال، طرفداران اتانازی معتقدند که ردپای جواز اخلاقی این کار در اندیشه کسانی مثل افلاطون هم دیده می‌شود و به اندازه کافی قدمت دارد.

۲. وضعیت مرگ از روی ترحم در قرن هجدهم و نوزدهم

موضوع قانونی شدن یا نشدن اتانازی در محافل حقوقی دنیا از اوایل دهه ۱۸۰۰ میلادی به بعد مطرح شد. در سال ۱۸۲۸، در ایالت نیویورک آمریکا اولین قانون علیه مرگ از روی دلسوزی تصویب شد. با گذشت زمان، سایر ایالات این کشور هم از این قانون پیروی کردند.

بااین‌حال، در انگلستان اتفاقات دیگری در جریان بود. در سال ۱۹۳۵ میلادی در این کشور جنبشی تشکیل شد که هدف از آن قانونی کردن اتانازی بود. این جنبش به رهبری فردی به نام «سی. کیلیک میلارد» به تأسیس «انجمن قانونی‌سازی اتانازی داوطلبانه» یا همان انجمن اتانازی منجر شد. لایحه پیشنهادی این انجمن در سال ۱۹۳۶ و ۱۹۵۰ میلادی در مجلس اعیان انگلستان مطرح و رد شد. در سال ۱۹۳۸ میلادی در ایالات متحده آمریکا هم انجمنی با همین نام شکل گرفت.

۳. سرنوشت قانون اتانازی در قرن بیستم

هلند در سال ۲۰۰۱ و بلژیک در سال ۲۰۰۲ اولین کشورهایی بودند که در قرن بیستم با مرگ از روی ترحم موافقت کردند. با اینکه اولین قانون مختص به اتانازی در سال ۱۹۹۵ در منطقه شمالی استرالیا تصویب شده اما دستگاه قضایی هلندی‌ها زودتر از استرالیایی‌ها این قانون را اجرا کرد.

در سال ۲۰۰۹ هم دادگاه عالی کره جنوبی در حکم پرونده‌ای «حق مرگ باعزت» را به رسمیت شناخت. در این پرونده خانواده زنی مبتلا به مرگ مغزی درخواست داده‌ بودند که دستگاه‌های تنفسی او قطع شوند.

موافقان مرگ از روی دلسوزی چه می‌گویند؟

به‌طورکلی، کسانی که با اتانازی موافق‌اند، این دلایل را مطرح می‌کنند:

• آزادی انتخاب: مدافعان قانونی شدن مرگ از روی ترحم معتقدند که افراد باید بتوانند خودشان درباره زندگی خود تصمیم بگیرند.
• کیفیت زندگی: تنها خود فرد می‌داند که واقعا چه احساسی از زنده بودن دارد. بر همین اساس، موافقان مرگ از روی دلسوزی می‌گویند که هر فرد خودش می‌تواند درباره تأثیر درد جسمی و روانی ناشی از بیماری و مرگ طولانی‌مدت بر کیفیت زندگی خود تصمیم بگیرد.
• عزت نفس: مدافعان اتانازی معتقدند که هر فردی باید با عزت بمیرد و این روش به مرگ عزت‌مندانه کمک می‌کند.
• اطرافیان بیمار: بسیاری از کسانی که شاهد مرگ تدریجی بیماران هستند، معتقدند که باید اتانازی را مجاز دانست. به عقیده این گروه، این نوع مرگ باعث کاهش درد و رنج بیمار و عزیزان او می‌شود.
• استفاده از منابع و امکانات برای سایر بیماران: مدافعان مرگ از روی ترحم می‌گویند که این کار باعث می‌شود که منابع بیمارستانی، تجهیزات، تخت‌های بیمارستانی و داروها صرف درمان‌های نجات‌بخش برای کسانی که مایل به زندگی هستند، شود.

استدلال مخالفان اتانازی چیست؟

۱. نقش پزشک

سوگند بقراط اولین دلیل این دسته است. به‌عقیده مخالفان اتانازی، پزشکان احتمالا تمایلی ندارند نقش حرفه‌ای خود در درمان بیماران و سوگندی که در ابتدای کار یاد کرده‌اند را زیر سؤال ببرند.

۲. آموزه‌های دینی و اخلاقی

اتانازی بر اساس تعالیم مذهبی در ادیان مختلف نوعی قتل شناخته می‌شود. مسیحیان و یهودیان به ۱۰ فرمان تورات استناد می‌کنند و مسلمانان این نوع مرگ را بر اساس کتاب آسمانی خود حرام می‌دانند.

از نظر اخلاقی هم این نکته مطرح است که اتانازی در نهایت باعث بی‌احترامی جامعه نسبت به قداست زندگی می‌شود.

۳. اهلیت قانونی بیمار

اتانازی به عقیده برخی تنها در صورتی داوطلبانه است که بیمار از نظر روانی صلاحیت تصمیم‌گیری داشته باشد. او باید بتواند گزینه‌های پیش روی خود و پیامدهای آنها را به‌درستی درک کند و توانایی بیان این تشخیص و تمایل به پایان دادن به زندگی خود را داشته باشد. به‌عقیده مخالفان مرگ از روی دلسوزی، تشخیص اهلیت قانونی بیمار کار ساده‌ای نیست.

۴. احساس گناه بیهوده

مخالفان اتانازی می‌گویند که بیماران ممکن است دچار احساس گناهی بیهوده شوند و احساس کنند که منابع به‌خاطر آنها تلف می‌شود. آنها از نظر روانی آن‌قدر تحت فشار قرار می‌گیرند تا در نهایت به مرگ رضایت دهند. مخالفان این نوع مرگ معتقدند که احتمال دارد که پرسنل یک بیمارستان با انگیزه‌های مالی و امثال آن، بیماران را به رضایت‌دادن تشویق کنند.

۵. اختلال روانی

کسانی که به اختلالات روانی مانند افسردگی دچار شده‌اند، احتمالا درخواست کمک به خودکشی دارند. این شرایط می‌تواند تصمیم‌‌گرفتن را پیچیده‌تر کند.

۶. نگرانی بابت رواج بیشتر این روش

مخالفان می‌گویند که این روش ممکن است ابتدا برروی بیماران لاعلاج اجرا شود اما بعدها بقیه مردم هم به این شیوه متوسل شوند. درنتیجه، این نوع مرگ با قصد خودکشی رواج پیدا می‌کند.

۷. احتمال بهبودی بیمار

برخی از مخالفان معتقدند که علم پزشکی در برخی از مواقع شاهد معجزه‌هایی بوده و مواردی هم از بهبود بیماران لاعلاج دیده شده است. درنتیجه، اتانازی حتی برای کسانی که امیدی به زندگی ندارند هم درست نیست.

اتانازی در ایران

قوانین و مقررات کشور ما به‌ویژه قانون مجازات بر اساس موازین اسلامی تدوین شده‌اند. در آموزه‌های اسلامی هم به‌طورکلی خودکشی و قتل حرام است. بنابراین، با اینکه اتانازی در هیچ‌یک از قوانین کشور به‌طور خاص جرم‌انگاری نشده اما با استناد به برخی از قوانین می‌توان به احکام مربوط به آن پی برد.

اتانازی فعال و داوطلبانه هر دو از مصادیق قتل عمد محسوب می‌شوند چون در آنها پزشک قصد کشتن بیمار را دارد و کاری که انجام می‌دهد هم به همین منظور است. در این نوع اتانازی حتی انگیزه شرافتمندانه پزشک هم نمی‌تواند به‌عنوان عوامل موجهه مانع اجرای قصاص او شود.

بسیاری از حقوق‌دانان برای بیان ممنوعیت مرگ از روی دلسوزی، به بند الف ماده ۲۹۱ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۰ استناد می‌کنند. به موجب این ماده:

جنایت در موارد زیر شبه‌عمدی محسوب می‌شود:
الف. هرگاه مرتکب نسبت به مجنی‌علیه قصد رفتاری را داشته لکن قصد جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته باشد و از مواردی که مشمول تعریف جنایات عمدی می‌گردد، نباشد.

به‌نظر کارشناسان حقوقی، از این ماده می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که حکم این ماده مشمول بیمارانی که به هر دلیلی صلاحیت رسیدگی درباره وضعیت خود را ندارند و با اتانازی فعال به زندگی‌شان خاتمه داده شده، هم می‌شود.

بااین‌حال، اگر بیمار پیش از مرگ از روی دلسوزی به این کار رضایت بدهد، به‌موجب ماده ۳۶۵ قانون مجازات اسلامی پزشک قصاص نمی‌شود و تنها مجازات حبس تعزیری درباره او اجرا خواهد شد. در این ماده قانونی آمده:

در قتل و سایر جنایات عمدی، مجنی‌علیه می‌تواند پس از وقوع جنایت و پیش از فوت، از حق قصاص گذشت کرده یا مصالحه نماید و اولیای دم و وارثان نمی‌توانند پس از فوت او، حسب مورد، مطالبه قصاص یا دیه کنند، لکن مرتکب به تعزیر مقرر در کتاب پنجم «تعزیرات» محکوم می‌شود.

شما بگویید

اتانازی در برخی از کشورها مانند سوئیس برای بیماران صعب‌العلاج یا لاعلاج قانونی است و در بسیاری از کشورهای دیگر مثل ایران به عنوان کاری غیرقانونی و غیراخلاقی شناخته می‌شود. موافقان و مخالفان این مسئله هرکدام دلایل خاص خود را دارند. موافقان به موضوعاتی مثل آزادی انتخاب افراد اشاره می‌کنند و مخالفان آن را کاری خلاف اخلاق حرفه‌ای پزشکان می‌دانند. نظر شما چیست؟

مانند یک حقوق‌دان، متن قرارداد خود را حرفه‌ای تنظیم کنید