سخنان پزشک مخصوص ناصرالدین شاه درباره کیفیت فرش ایرانی در دوره قاجار

«یاکوب ادوارد پولاک» استاد دارالفنون و پزشک مخصوص ناصرالدین قاجار بود و پس از یک‌دهه اقامت در ایران کتاب «ایران و ایرانیان» را نوشت که یکی از مهم‌ترین منابع تاریخی درباره وضعیت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی دوره قاجار محسوب می‌شود. وی در بخشی از این کتاب با توصیفاتی جالب به وضعیت بازار فرش ایران پرداخته و چنین نوشته است:

فرش ایران بیشتر به‌دلیل دوام و ریزبافی خود ممتاز است تا به‌خاطر رنگ‌های زنده و جاندارش. فرش‌های بزرگ‌تر که به آن قالی می‌گویند شش متر طول و سه متر عرض دارد؛ قیمت چنین فرشی بین ۱۲ تا ۴۰ تومان است.

این صنعت نیز رو به زوال است. فرش‌هایی که ۲۰۰ سال پیش بافته شده است بر فرش‌های امروزی از نظر شکوه و جلال طراحی و زنده‌بودن رنگ‌ها بسیار برتری دارد. قالیچه‌ای که بیشتر برای نمازگزاردن به روی آن به کار می‌رود بین چهار تا ده تومان می‌ارزد. بهترین فرش‌ها در سنقر و کلیایی نزدیک کرمانشاه بافته می‌شود. فرش‌های درجه دوم را چادرنشینان کردستان، همدان و میانه تهیه می‌کنند و به قیمت ارزان عرضه می‌دارند؛ اینها می‌دانند که زمینه فرش‌های خود را با به کار بردن کرک شتر چطور به رنگ قهوه‌ای کم‌رنگ درآورند و به آن جلوه‌ای خاص بخشند. هرگاه فرش کیس داشته باشد، نیمی از بهای خود را از دست می‌دهد، زیرا این عیب اصلاح‌پذیر نیست و آن موضع‌ به زودی ساییده شده و به اصطلاح «می‌رود». صرف‌نظر از این، واقعا دوام فرش‌های ایران حیرت‌انگیز است.

در سال دوم اقامتم در تهران می‌خواستم سه فرش زیبای مستعمل را از یک نفر ایرانی بخرم. چون قیمت خواسته شده قدری به نظرم زیاد می‌آمد به رخ فروشنده کشیدم که این فرش‌ها دیگر کهنه شده است، وی بلافاصله در جوابم گفت: به‌هیچ‌وجه چنین نیست و او خود این فرش‌ها را بیش از شانزده سال نیست که خریده است. در این معامله با هم کنار آمدیم و پس از هشت سال استفاده باز همان قیمت را برای آن فرش‌ها به من پرداختند.

تجارت فرش با خارج از مملکت در قفقاز و قسطنطنیه چندان قابل ملاحظه نیست زیرا وزن زیاد فرش باعث می‌شود که قیمت حمل‌ونقل آن در سطح بالایی قرار گیرد و از طرف دیگر خریداران خارج مانند ایرانیان چندان طالب دوام فرش نیستند و به همین دلیل قیمت‌ها به نظرشان گران می‌آید و از آن گذشته قطع این فرش‌ها با اندازه اتاق‌هایشان تناسب ندارد. البته بر حسب سفارش مخصوص می‌توان فرش را به اندازه دلخواه و نقش مطلوب به دست آورد اما در این صورت اقلا باید هشت ماه تمام منتظر ماند زیرا کار بافتن فرش با تأنی فوق‌العاده پیشرفت می‌کند.

فقط از طریق تمرین بسیار در دیدن و لمس‌کردن انواع گوناگون شال و فرش می‌توان قیمت نسبتا دقیق آنها را دریافت. در مورد ایرانیان همان‌طور که یک‌بار دیگر هم ذکر شد قیمت‌گذاری روی شال و فرش و اسب یک امر مربوط به آموزش و پرورش محسوب می‌گردد؛ اما فردی اروپایی نباید به قضاوت شخصی خود متکی شود بلکه باید به فروشنده یا دلالی قابل‌اطمینان رجوع کند. چشم و احساسی مجرب لازم است که بتوان به کمک آن یک شال ایرانی را از شالی هندی تمییز و تشخیص داد.

بیشتر بخوانید :