چرا تعزیه نسبت به گذشته با ریزش مخاطب مواجه است؟

اسماعیل مجللی شبیه خوان، پژوهشگر و مدرس تعزیه، محرم امسال همزمان با رونمایی و اجرای نسخه تعزیه حضرت ام‌البنین (س) مادر حضرت عباس به اجرای تعزیه در شهرستان تفرش می‌پردازد. به همین بهانه به گفت‌وگو با این پژوهشگر و تعزیه‌خوان پرداختیم.

تاریخچه تعزیه به چه زمانی برمی‌گردد؟

تعزیه یک هنر نمایشی کاملا ایرانی است که درباره تاریخچه آن نظرات گوناگونی وجود دارد. برخی تعزیه را برگرفته از اسطوره‌هایی چون سوگ سیاوش می‌دانند و عده‌ای آن را به زمان صفویان نسبت می‌دهند. اما طبق پژوهش‌های من در کتاب «شبیه‌نامه»، شکل‌گیری، رونق و رکود تعزیه همگی در زمان قاجار بوده است و پیش از آن ما چیزی به نام تعزیه‌خوانی در ایران نداشتیم. البته آیین‌های سوگواری پیش از این در ایران وجود داشته است اما هنر نمایشی تعزیه که هم اکنون در ایران رایج است از تفکر قاجار و در دوره قاجاریان شکل گرفته است.

یعنی ما پیش از دوره قاجار چیزی به نام نمایش و نمایشنامه به شکلی که اکنون می‌بینیم، نداشته‌ایم؟

بله، نسخه‌های تعزیه اولین صفحات ادبیات نمایشی ما به شمار می‌روند که از زمان قاجار شکل گرفته است. ما تا پیش از زمان ناصرالدین شاه نمایشی که براساس نقشه راه باشد، نمایشنامه و شکل نمایشی داشته باشد، نداشتیم. از نمایشنامه‌نویسان دوره قاجار می‌توان به فتحعلی آخوندزاده به عنوان اولین نمایشنامه‌نویس ایرانی اشاره کرد که البته اصل متن‌های او به زبان آذری است و به فارسی ترجمه شده است. میرزا آقا تبریزی دیگر نمایشنامه‌نویس دوره قاجار است و ما پیش از اینها چیزی به عنوان نمایشنامه نداشته‌ایم.

ادبیات مرسوم در نسخه‌های تعزیه وام گرفته از کدام دوره ادبی به شمار می‌رود؟

اگر نسخه‌های تعزیه را به عنوان متون ادبی و بخشی از ادبیات ایرانی در نظر بگیریم، این متون جزو ادبیات معاصر و حتی ادبیات کهن ما محسوب نمی‌شوند. از اواخر دوره صفویه تا دوره مشروطه نهضت بازگشت ادبی در ایران به وجود آمد و شاعران آن دوره به همت دربار قاجار محافلی شکل دادند و در آن محافل با توجه به موضوعات مختلف به سرایش شعر براساس اشعار شعرای کلاسیک مثل نظامی، حافظ، سعدی و دیگر بزرگان ادبیات پرداختند و تعزیه از دل همین محافل ادبی دوره قاجار شکل گرفت.

با توجه به محدودیت‌هایی که در حوزه موسیقی در زمان قاجار وجود داشت، این هنر چگونه به تعزیه وارد شد؟

موسیقی در زمان قاجار و پیش از آن حرام بود و موسیقی‌دانان در تحریم به سر می‌بردند. آن‌ها اکثرا خارج از شهر و دور از مردم زندگی می‌کردند و مردم نیز استقبال چندانی برای حضور آن‌ها در جمع خود نداشتند. تا اینکه قاجاریان اجازه ورود عده‌ای از موسیقی‌دانان را به عنوان عمله طرب به دربار صادر کردند. هفت دستگاه موسیقی ایرانی در زمان ناصرالدین شاه توسط میرزا عبدالله فراهانی وارد تعزیه شد و با شکل‌گیری تعزیه موسیقی از تحریم مذهبی خارج شد، یعنی به واسطه تعزیه خیلی از هنرهایی که ممنوع بودند از حصار تحریم خارج شدند. البته لازم به ذکر است که تعزیه نه تنها در مورد موسیقی بلکه در ارتقای جایگاه زنان در دوره قاجار نیز تاثیرگذار بوده است. زنان در دوره قاجار تنها در خانه به سر می‌بردند اما تاثیرگذاری زنان واقعه عاشورا در نوع نگاه به زنان و ارتقای جایگاه آنان در این دوره قابل توجه است. در بحث معماری نیز اگر ما تکیه‌سازی را به عنوان یک هنر معماری تلقی کنیم، تکیه‌سازی هم در زمان قاجار بوده است که در دوران ناصرالدین شاه به اوج می‌رسد و با ساخت تکیه دولت ترقی پیدا می‌کند.

تعزیه‌خوانان چگونه به موسیقی وجاهت مذهبی دادند؟

تعزیه‌خوانان دوره قاجار برای دادن وجاهت مذهبی به موسیقی و خارج کردن آن از حصار تحریم، ابتدا کلام اولیاخوانان را با موسیقی همراه کردند و سپس برای کلام اشقیاخوانان یا همان اشتلم‌خوانی از سازهای دیگر بهره بردند و با این سیاست پشت پرده، هنر موسیقی در تعزیه ماندگار و از تحریم‌های مذهبی خارج شد.

تعزیه دوران قاجار تا چه حد از زندگی مردم در آن دوره تاثیر پذیرفته است؟

وضعیت اجتماعی قرن نوزدهمی ایران، دقیقا در نسخه‌های تعزیه دیده می‌شود به طور مثال اگر ما مجلس تعزیه پسرفروشی را در بین نسخه‌های تعزیه مشاهده می‌کنیم، به معنای این نیست که شخصی در ناکجاآباد فرزند خود را فروخته است تا برای امام حسین (ع) مجلس تعزیه به پا کند بلکه به این دلیل است که در آن مقطع زمانی فروختن بچه‌ها به دلیل فقر مرسوم بوده است و این موضوع، سوژه‌ای برای یکی از مجالس تعزیه شده است.

جمع‌آوری نسخه‌های تعزیه در زمان قاجار چگونه انجام شده است؟

نسخه‌های تعزیه تا پیش از وزارت امیرکبیر به صورت مدون و منظم جمع‌آوری نشده بود. امیرکبیر از شهاب اصفهانی خواست تا نسخه‌های تعزیه‌ای که با موضوع عاشورا وجود دارد، جمع‌آوری و تنظیم شود. به همین دلیل نیز اکثر نسخه‌های موجود از آن دوره است.

با توجه به شکل‌گیری تعزیه در تهران، آشنایی شهرها و روستاهای سراسر کشور با این هنر برچه اساسی بوده است؟

شکل‌گیری تعزیه در روستاها و شهرهای دیگر براساس کپی‌برداری از تعزیه‌های اجرا شده در دربار قاجار بود. خوانین و حکامی که به دربار قاجار راه داشتند با تماشای این هنر به کپی‌برداری و اجرای آن در مناطق تحت تسلط خود پرداختند و اینگونه باعث گسترش تعزیه شدند.

تعزیه از چه زمانی به مورد بی‌مهری و کم‌توجهی دربار قاجار قرار گرفت؟

افول تعزیه از دوره مشروطیت و روی کار آمدن محمدعلی شاه قاجار آغاز شد. در این دوران اجرای تعزیه ممنوع و در برخی موارد حکم دستگیری تعزیه‌خوانان صادر شد. با صدور حکم ممنوعیت تعزیه این هنر به روستاهای دورافتاده رفت و از آنجا که تنها هفت درصد مردم که اکثرا درباریان بودند از سواد بهره داشتند، روستاییان با حفظ اشعار به اجرای تعزیه می‌پرداختند. این بی‌توجهی به تعزیه باعث شد تا ما از دوره مشروطه تا سال ۱۳۵۴ یعنی اواخر دوران پهلوی عملا چیزی به نام تعزیه در شهرها نداشتیم.

نگاه به هنر تعزیه و شبیه‌خوانی از چه زمانی مجدد در کشور جدی‌تر شد؟

پیش از انقلاب و تا سال‌های اولیه انقلاب تغییر و تحولات زیادی در عرصه هنر شکل گرفت و تعزیه در اوایل انقلاب به هنر مردمی تبدیل شد. هنری که توسط مردم برای خود مردم اجرا می‌شد و این روند تا چند دهه پیش ادامه داشت. متولیان تعزیه‌خوانی به دولت یا سازمان خاصی وصل نبودند و با نگاهی توسل‌جویانه و برای رفع نیازهای مذهبی خود به برگزاری تعزیه می‌پرداختند. این افراد به عنوان اولین صاحبان تئاتر خصوصی با خرج خود چراغ تئاتر را زنده نگه داشتند.

استقبال مخاطبان در سال‌های اخیر از این هنر به چه شکلی بوده است؟

قطعا تعزیه در حال حاضر نسبت به گذشته با ریزش مخاطب مواجه بوده است و ما امیدواریم تا مدیران فرهنگی، مسئولان و خود تعزیه‌خوانان از زوال این هنر جلوگیری کنند.

نسخه‌های تعزیه‌ای که اکنون اجرا می‌شود، متعلق به چه دورانی است؟

متن‌ها و نسخه‌های تعزیه‌ای که اکنون مورد استفاده قرار می‌گیرند، همگی متعلق به قرن نوزدهم است و هیچ کس تاکنون متن جدیدی برای اجرای تعزیه ننوشته است. در کل ما در ادبیات امروز چیزی به نام تعزیه نمی‌بینیم. این هنر یک هنر کاملا قرن نوزدهمی است که شکل سنتی خودش را حفظ کرده است و برای مردم حس نوستالژی و توسل‌جویی دارد و امام حسین(ع) به این هنر نگاه ویژه دارد.

از برنامه تعزیه‌خوانی خود در شهر تفرش بگویید.

در شهرستان تفرش و روستاهای اطراف آن پنج تکیه از دوران قاجاریه وجود دارد. قدیمی‌ترین تکیه این شهر به نام تکیه زاغرم دقیقا ۱۱ سال پس از ساخت تکیه دولت ساخته شده و همچنان پابرجاست. زندگی مردم این شهر با تعزیه گره خورده است و همگی آن‌ها با شعرهای تعزیه آشنا هستند. آنها کم و کیف هنر تعزیه را کامل می‌دانند و ما از ابتدای دهه اول محرم به اجرای تعزیه در این شهر مشغول هستیم و پس از عاشورای حسینی به برگزاری نشست‌های تخصصی در شهرهای مختلف می‌پردازیم.

به تازگی نسخه جدیدی به نام تعزیه حضرت ام‌البنین (س) مادر حضرت عباس(ع) توسط شما رونمایی و اجرا شده است، درباره این نسخه توضیح دهید؟

نسخه تعزیه حضرت ام‌البنین (س) از نسخه‌های قدیمی است که آن را در آرشیو خود پیدا کردم و با کمی تغییر که به اصل نسخه لطمه‌ای وارد نکند، برای نخستین بار به همراه گروه تعزیه‌داران ائمه اطهار عصر روز سه شنبه ۱۱ مردادماه در دهستان بازرجان شهر تفرش با حضور آقایان محمود فرهنگ دبیر دوازدهمین رویداد ملی و نخستین رویداد بین‌المللی تئاتر «صاحبدلان»، دکتر احمد جولایی و مردم آن منطقه آن را رونمایی و اجرا کردم.

۵۷۲۴۴