«فاجعه مرمتی» گنبد مسجد امام جبران‌شدنی است؟

انتشار تصاویری از گنبد مسجد جامع عباسی مدتی است در شبکه‌های اجتماعی سر و صدای زیادی به پا کرده است. ماجرا از این قرار است که پس از برچیده شدن بخشی از داربست‌هایی که بیش از ۱۱ سال روی گنبد این بنا نصب شده بوده، ایرادهایی در مرمت پدیدار شده است. گنبد با کژی، فرورفتگی و انحنا و ناهمواری‌هایی به ویژه در رأس و همچنین تفاوت رنگ در کاشی و نقش، مواجه است؛ طوری که برخی مرمتگران آن را یک «فاجعه مرمتی» دانسته‌اند.

مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان هرچند این نقدها را پذیرفته، اما عامل اصلی این فاجعه را فشار و سنگینی ۱۱ ساله داربست‌ها دانسته و به پیمانکار دستور اصلاح داده و گفته است: درحالی که اقداماتی روی َترک‌های یک، دو و سه قدیم گنبد مسجد امام در حال انجام است، کاشی‌های معیوب و مشکل‌داری که باعث ایجاد ناهمواری در سطح و ترک‌های ۱۵ و ۱۶ گنبد شده است، برداشته و کاشی‌های جدید نصب می‌شود.  

حالا فتح‌الله نیازی ـ مرمتگر و کارشناس پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی ـ تاریخی ـ در پاسخ به این سوال که آیا امکان اصلاح آنچه فاجعه مرمتی خوانده شده است، وجود دارد؟ به ایسنا می‌گوید: امکان اصلاح وجود دارد. مرمت اصلاح‌شدنی است، اما برای برطرف کردن اعوجاج (کژی و خمیدگی) باید آن بخش را بازچینی کنند و کاشی‌ها عوض شود که خواه ناخواه آن کاشی‌ها، سالم خارج نمی‌شود. دوباره یک هزینه و کار اضافی است. دوباره باید داربست بسته شود؛ البته داربست بستن اصول خاصی دارد. این‌که الان مطرح می‌کنند فشار داربست‌ها یکی از عوامل وضع امروز گنبد است، باید از آن‌ها این سوال را پرسید که آیا نظارت وجود نداشته که داربست‌ها را به شکلی بسته‌اند که فشار وارد کرده است؟ این یکی از ایرادهای اصلی است؛ چرا از سر خود باز می‌کنید؟ داربست برای مرمت آثار ارزشمند، باید اصولی نصب شود. نباید به سازه فشار وارد کند. حتی لازم است طرحی برای چگونگی نصب داربست تهیه شود. روی هوا داربست نبندند، چون دوباره همین داستان پیش می‌آید.

او سپس به اتفاقی که در مرمت گنبد شیخ لطف‌الله رخ داد و به تغییر رنگ یکی از تَرک‌های گنبد منجر شد، اشاره کرد و افزود: اشتباهات مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله در قیاس با مسجد امام به مراتب خیلی کمتر بود. اشتباه آنجا بود که روی سطح کاشی‌ها روغن برزک زده بودند که سریع گرد و غبار جذب می‌کند. البته روی مسجد امام (جامع عباسی) هم روی کاشی‌های ساب زده شده، روغن زده‌اند و رنگ کاشی‌ها تغییر کرده است. اصلا استفاده از پوشش روغن برزک روی کاشی اشتباه است و به نظر می‌رسد برای اصلاح کار خودشان دست به این کار می‌زنند.

نیازی اضافه کرد: به هر حال، اشتباهات مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله در قیاس با مسجد امام زیاد نبود، در گنبد مسجد امام اشتباهات فاحش مشاهده می‌شود که مناسبت‌ترین واژه برای توضیح وضعیت آن «فاجعه» است. با این وجود مرمت آن قابل اصلاح است، فقط باید طرح مرمت ارائه شود، نوع داربست بستن از قبل مشخص شود، دو تا سه ناظر داشته باشد و با روشی اصولی اصلاح و مرمت انجام شود، وگرنه همین فاجعه دوباره تکرار می‌شود.  

این کارشناس مرمت تاکید کرد: باید این فاجعه اصولی اصلاح شود، حالا هرچه قدر زمان ببرد. این‌طور نباشد که فقط قسمت‌های فرو رفته و ناهموار را درست کنند. باید برای مرمت اصولی آن، یک کمیته فنی از افرادی که ذی‌نفع نیستند تشکیل شود، اعضای آن یک بار از گنبد بازدید کنند، نظرات خود را کتبی به شخص وزیر ارائه دهند، براساس آن نظرات پیمانکار مرمت را اصلاح کند. نه این‌که مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان با پیمانکار تماس بگیرد، به هوای این‌که آبرویشان رفته است، فقط ایرادهایی که دیده شده را برطرف کنند.

نیازی با بیان این‌که نگرانی ما درحال حاضر خدشه وارد شدن به بخش‌های تاریخی گنبد است، به مشکلات اساسی این شیوه مرمت اشاره کرد و گفت: مرمتگری که برای این کار انتخاب شده به واسطه ترک تشریفات بوده است و بر همین اساس ظاهرا صلاحیت پیمانکار را نخواسته‌اند و موضوع مرمت گنبد مسجد هم وارد مناقصه‌های پیمانکاری سازمان برنامه و بودجه نشده است. معمولا درباره مرمت آثار نفیس تاریخی این چنین برخورد می‌شود، اما در شرایطی از این رویه پیروی می‌شود که پیمانکار درجه یک و با رزومه‌ای شناخته شده باشد. از طرفی وقتی پیمانکار به این شیوه انتخاب شده است با توجه به آن‌که هزینه آن توافقی تعیین می‌شود، دیگر بهانه‌ای برای کیفیت پایین مرمت نباید داشته باشد.

او اضافه کرد: شنیده‌ایم که استان اصفهان مرمت گنبد مسجد جامع عباسی/امام را به کسی سپرده که مهندس عمران است و خانوادگی در این کار بوده‌اند و کارهایی برای میراث فرهنگی اصفهان انجام داده‌اند. ظاهرا هم نظارت عالیه مرمت با دانشگاه هنر اصفهان بوده است، اما شواهد نشان می‌دهد نظارتی در کار نبوده است. الان هم که میراث فرهنگی اصفهان و وزارت میراث فرهنگی اذعان می‌کند که اصلا از روند کار و مرمت اطلاع نداشتند، چون داربست روی گنبد نصب بوده است؛ البته نمی‌دانم این مطالب چقدر سندیت داشته باشد، ولی این حرف‌ها مطرح شده است. حالا ما فرض را بر این بگیریم که همه این اتفاقات افتاده است، که در این صورت اشتباه فاحش رخ داده است، وقتی کار نفیس فرهنگی تاریخی در اختیار پیمانکار قرار داده می‌شود، باید ناظر بومی و عالی تعیین شود. وزارت میراث باید نظارت عالیه داشته باشد و از پروژه بازدید میدانی داشته باشد.

نیازی گفت: واضح است کسی از ابتدای مرمت نظارت نداشته است، اگر کسی هم ادعا می‌کند نظارت داشته، دروغ می‌گوید، چون اگر یک کارشناس کم‌سابقه مرمت هم از روند کار بازدید می‌کرد حتما چند ایراد اساسی وارد می‌کرد.

کارشناس پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی ـ تاریخی در ادامه این سوال را مطرح کرد که براساس چه شاخص‌هایی مرمت گنبد مسجد امام را به این پیمانکار واگذار کرده‌اند؟ اظهار کرد: اگر روزمه و سند قابل دفاعی از کارهای گذشته پیمانکار مسجد امام وجود دارد باید عمومی کنند. مرمت اثر شاخصی همچون گنبد مسجد امام به طرح مرمتی نیاز دارد، طرح مرمت مسجد امام کجاست؟ نتیجه مرمت گنبد نشان می‌دهد که اصلا طرح جامع مرمتی وجود نداشته است. باید قبل از شروع کار، پیمانکار، گنبد را مستندنگاری، آسیب‌نگاری و نقشه‌برداری می‌کرد. حتی از قبل باید مشخص می‌شد از چه مصالحی قرار است استفاده کند، از چه نمونه کاشی‌هایی استفاده می‌کند. کاشی‌ها چطور قرار است پخته شوند. کارهای آزمایشگاهی روی کاشی‌های اصلی انجام داده است؟ ترکیبات رنگی کاشی‌های اصلی را مشخص کرده است؟ چگالی و مقاومت، درجه تخلخل، رطوبت و دمای کاشی و همه مسائل در آن طرح جامع مرمت باید لحاظ می‌شد و براساس آن، مرمت را با نظارت وزارت میراث، ناظر بومی اداره میراث استان اصفهان و حتی ناظر سوم مثلا از دانشگاه هنر اصفهان انجام می‌دادند که به نظر می‌رسد هیچ یک از این کارها انجام نشده است.

او درباره اظهارات مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان مبنی این‌که سنگینی و فشار داربست‌های ۱۱ ساله، از عوامل مخرب و تاثیرگذار در خروجی مرمت بوده است، گفت: هرچند بخشی از عوامل بیان شده می‌تواند در شکل امروز گنبد مؤثر بوده باشد، مثلا روی کاشی‌های گنبد از روغنی استفاده شده که اکنون گرد و غبار محیط روی آن نشسته و باعث شده رنگ کاشی‌ها مقداری تغییر کند، یا رنگ درز بین کاشی‌ها تغییر کرده است، اما این دلیلی که آورده‌اند “داربست فشار آورده است”، چه معنی می‌دهد؟ یعنی داربست فشار وارد کرده و تَرک گنبد را دچار فرورفتگی و انحنا کرده است!؟ این حرف یعنی آنقدر کار ضعیف انجام شده که در برابر یک داربست مقاومت نداشته است، پس این چه مرمتی است؟!

نیازی افزود: در گنبد مسجد امام اشتباهات فاحش دیگری رخ داده، مثلا نقوش ایراد دارد، رنگ و طرح کاشی ایراد دارد. روی کاشی را ساب زده‌اند. خوب معلوم است ناشیانه کار شده است و پیمانکار هر کاری خواسته در گنبد انجام داده است. عامل همه این‌ها، نبود نظارت صحیح و اصولی و نبود طرح جامع مرمت برای گنبد مسجد جامع عباسی/امام است. رعایت نکردن این دو موضوع باعث تمام اتفاقات مسجد امام شده و آنچه امروز در گنبد مشاهده می‌شود. حالا میراث فرهنگی بگوید به ما ربطی نداشته و ما اطلاع نداشتیم. وزارت میراث هم از آن طرف ابراز بی‌اطلاعی کند. سوال ما از آن‌ها این است آیا لازم نبود یک کمیته فنی برای مرمت این اثر نفیس تشکیل می‌دادند، از چند کارشناس در بخش آموزش، ستادی، تشکل‌های صنفی دعوت می‌کردند و نظر دیگر متخصصان را درباره طرح مرمت آن می‌گرفتند. تا ۲۰ سال پیش ما کمیته فنی تزئینات داشتیم، طرح در آن کمیته با نظر چندین متخصص بررسی می‌شد، پیمانکار از طرح خود دفاع یا رفع اشکال می‌کرد، اما دیگر چنین رویه‌ای وجود ندارد، مشورت از میراث فرهنگی رخت بربسته است، همه به صورت انفرادی کار می‌کنند و وقتی هم که کار خراب می‌شود تقصیرها را گردن یکدیگر می‌اندازند. در ماجرای مسجد امام همه ما مسؤول هستیم، باید آن را درست به نسل آینده انتقال دهیم و اگر قرار است آن را این‌طوری تحویل دهیم، بهتر است اصلا دست نزنیم.

این کارشناس مرمت همچنین گفت: با وجود تعداد زیاد متخصصان درجه یک مرمت، نمی‌دانم با چه تفکری مرمت آثار نفیس و شاخص و ارزشمند را به گروهی ناشناخته واگذار می‌کنند و در آخر هم هیچ‌کس مسؤولیت کار را قبول نمی‌کند و همه هم سعی دارند دیگری را مقصر بدانند. در ماجرای مسجد امام اصلا فکر نمی‌کردند موضوع رسانه‌ای شود، فکر می‌کردند کار را همین‌طوری تحویل می‌دهند و تمام می‌شود.

مسجد جامع عباسی که اینک به نام مسجد امام معروف است و به آن مسجد شاه نیز گفته می‌شود، ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده، این مسجد همراه با مجموعه میدان نقش جهان در فهرست آثار جهانی یونسکو نیز ثبت شده است.

بنا بر توضیحات مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان، گنبد این مسجد در یک قرن اخیر بیش از سه بار مرمت شده است؛ یک بار در سال‌های ۱۳۱۶.۱۳۲۸ که مرمت کلی شد، در دهه ۴۰ که مرمت‌های جزئی روی گنبد انجام شد و در نهایت دهه هشتاد که کامل مرمت شد.

در این دهه یک بار گنبد را از سال ۱۳۷۹ تا حدود سال ۸۵ کامل مرمت کردند که کار با انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام متوقف و داربست‌ها باز شد، درحالی که مرمت سه ترک آن از ۱۶ ترک باقی مانده بود، در نتیجه سال ۱۳۸۹ بار دیگر داربست‌ها را روی گنبد علم کردند تا مرمت را پایان دهند که این روند تا سال ۱۴۰۱، بیش از ۱۱ سال طول کشید. علیرضا ایزدی به استناد این مرمت‌ها اکنون مدعی است: «دیگر هیچ‌ کاشی اصیل صفوی روی گنبد باقی نمانده است.»

گفته شده است روی گنبد مسجد جامع عباسی/ امام بیش از ۵۰۰ هزار قطعه کاشی کار شده است. این گنبد یکی از شاهکارهای معماری اصفهان است که به‌صورت دو پوسته (دو پوش) بنا شده است. ارتفاع گنبد داخلی ۳۸ متر و گنبد خارجی ۵۴ متر است.

انتهای پیام