محمدعلی اسلامی ندوشن؛ استادی که تا دمِ مرگ، پای ایران ماند

مهسا بهادری: خبر تلخی که مردم را ناراحت کرد. محمدعلی اسلامی ندوشن، در سن ۹۷ سالگی و در کانادا درگذشت. محمدعلی اسلامی‌ندوشن، در سال ۱۳۰۳ در ندوشنِ یزد، چشم به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در ندوشن، یزد و تهران گذراند و سپس وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد. او دکتری حقوق خود را از دانشگاه سوربن فرانسه دریافت کرد.

ندوشن در سال ۱۳۳۴ به ایران بازگشت و چند سالی در سمت قاضی دادگستری مشغول به کار شد، ولی سرانجام، عشق به ادبیات فارسی بود که او را به تدریس در این رشته رهنمون کرد. این ادیب و پژوهشگر که از ۱۲ سالگی شعر می‌گفت و آثارش از همان نوجوانی در مطبوعات منتشر می‌شد، با این که در رشته حقوق دکتری گرفته بود، به تدریس ادبیات در دانشکده‌ها و مدرسه‌های عالی گوناگون پرداخت تا این‌که در سال ۱۳۴۸، عضو هیات علمی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شد.

این شاعر و پژوهشگر ادبیات، به مدت دو دهه، درس‌هایی چون ادبیات تطبیقی، شاهنامه، شاهکارهای ادبیات جهان، تاریخ تمدن و فرهنگ ایران و … را در دانشکده ادبیات و حقوق دانشگاه تهران تدریس و شاگردان بسیاری را تربیت کرد.

اسلامی ندوشن در مدت ۷۰ سال، بیش از ۷۰ کتاب و صدها مقاله در باره فرهنگ و تاریخ ایران و ادبیات فارسی، منتشر کرد.

به بهانه درگذشت این استاد بزرگ به گفت‌وگو با احمد تمیم‌داری، زبان شناس و استاد ادبیات پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

حقوق‌دانی که عاشق ادبیات بود

درباره شعر استاد ندوشن باید بگویم که در ایام جوانی و پیش از اینکه به خارج بروند شعر می‌سرودند و مضمون شعرهایشان هم بیش‌تر عاشقانه و عاطفی بود ولی بعد از مدتی دیگر شعر را رها کردند. ایشان حافظ و دیوان شمس و مکتب‌های ادبی تدریس می‌کردند و فکر می‌کنم به دلیل اینکه روی مکاتب ادبی بسیار تسلط داشتند، ترکیبات شعریشان شبیه هیچ‌کس نبود و به خودشان تعلق داشت اما در کل می‌توان گفت که اشعارشان به یک دوره خاصی از جوانیشان تعلق داشت.»

او در ادامه یکی از اشعار ندوشن را خواند و گفت: «یکی از شعرهایشان را به خاطر دارم: تو را بینم که چون یک خرمن صبح/ به پایان می‌روی آرام آرام

من اینجا دیر ماندم دور ماندم / به زنجیر امید نا سرانجام

البته باید گفت که ایشان به مسائل ملی خیلی علاقه داشت و به شاهنامه هم عشق می‌ورزید.»

تمیم‌داری درباره مقاله‌های ندوشن گفت: «مقاله‌های ایشان در مجله سخن، یغما، راهنمای کتاب و نگین منتشر می‌شد و در کل می‌توان گفت که ایشان بسیار پر کار بودند. زمانی که از خارج بازگشت، مدتی قاضی دادگستری بود و حقوق و ادبیات تدریس می‌کرد. نکته جالب و عجیب ماجرا این است که ایشان حقوقدان بود و حقوق بین الملل خوانده بود، اما به ادبیات بسیار علاقه داشت.»

آقای ندوشن تلاش می‌کرد ایران و جهان را از نگاه شاهنامه بررسی کند و مسائل ملی بسیار برایشان اهمیت داشت

این استاد ادبیات درباره تنوع کارهای محمد علی اسلامی ندوشن گفت: «کارهای ایشان کلا تکراری نبود و فکر می‌کنم مهم‌ترین چیزی که در افکار ایشان وجود داشت، مسئله ایران و جهان در نگاه شاهنامه بود. دکتر ندوشن تلاش می‌کرد ایران را در درون شاهنامه ببیند، چون شاهنامه و افکار فردوسی در اخلاقیات و اثر حماسی بی‌نظیر است و معتقدم شاهنامه فردوسی یک سیاست مُدُن در زبان شعر و داستان و حماسه است و آقای ندوشن تلاش می‌کرد ایران و جهان را از نگاه شاهنامه بررسی کند و چیزی که برایش اهمیت داشت این بود که از ابیات شعر فارسی یک‌ بارِ شکوفه فرهنگی استخراج کند و این نگاه فرهنگی بسیار مهم بود.»

این ادیب درباره داستان‌ها و نثر ندوشن گفت: «ایشان داستان‌های زیادی هم نوشتند و کتاب «داستان داستان‌ها» که درباره داستان رستم و اسفندیار بود، به شهرت زیادی رسید و در زمینه فارس نویسی نثر بسیار زیبایی داشت.»

بیشتر بخوانید:

آخرین خبر از وضع سلامتی محمدعلی اسلامی ندوشن/ پاسخ به شایعات

محمدعلی اسلامی‌ندوشن درگذشت

پیام وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی برای درگذشت نُدوشن

او درباره تفکر این استاد ادبیات گفت: «سفر آقای ندوشن به اروپا، بسیار روی تفکر ایشان تاثیر داشت. به انگلیس و فرانسه رفتند و در دانشگاه سوربون فرانسه حقوق خواندند و کلا یک آدم به روز بودند که به مسائل حقوقی و بین المللی توجه ویژه‌ای داشتند و هر سفری هم که می‌رفتند گزارش‌های خوبی از آن جا تهیه می‌کردند که واقعا خواندنی و جذاب بود.»

ندوشن پایبند به ایران بود

این زبان شناس درباره اهمیت ایران از دیدگاه ندوشن گفت: «دکتر ندوشن بسیار بر این موضوع اصرار داشت که فرهنگ ایران یک فرهنگ ملی، شخصی خانوادگی یا نژادی نیست، بلکه یک فرهنگ بین المللی است و بیش‌تر سعی می‌کرد مانند یونان و هند فرهنگ ایران را جهانی کند و شاید هم این موضوع تحت تاثیر تحصیلاتشان در حقوق بین‌الملل بود و به همین دلیل سعی داشت که فرهنگ ایران را به یک فرهنگ بین المللی تبدیل کند و این دیدشان خیلی مهم بود.»

دکتر ندوشن بسیار بر این موضوع اصرار داشت که فرهنگ ایران یک فرهنگ ملی، شخصی خانوادگی یا نژادی نیست، بلکه یک فرهنگ بین المللی است

او ادامه داد: «این نگاه حتی روی من هم خیلی اثر گذاشت و باعث شد که در طول مطالعات و تحصیلاتم در زمینه ادبیات فارسی، به زبان و لغت توجه نکنم، بلکه به محتوا و فرهنگی که در زبان و ادبیات ما هست توجه کنم و حتی معتقدم که هم در دوره پیش از اسلام و هم زمان اسلام، فرهنگ ایرانی جهانی و بین المللی به شمار می‌آید.»

شخصیت ندوشن به اندازه سوادش بالا بود

تمیم‌داری درباره شخصیت ندوشن گفت: «آقای دکتر، شخصیتی آرام، با ادب و صبور داشتند که اصلا خودشان نمونه فرهنگی جالبی در نظر شاگردانشان بود. در طول کلاس‌هایی که با ایشان داشتیم هیچ‌وقت بی ادبی، تندی و یا عصبانیت از ایشان ندیدم. همچنین آینده نگری زیادی داشتند و بسیار به دموکراسی فکر می‌کردند و معتقد بودند که فرهنگ ایران در صورتی که با یک دموکراسی همراه باشد می‌تواند رشد خوبی داشته باشد.»

شخصیت و اخلاق دکتر ندوشن یک نمونه فرهنگی بود، ایشان بسیار آینده‌نگر بودند و پیشرفت فرهنگ ایران را در وجود دموکراسی می‌دیدند

او در پایان گفت: «نکته‌ای که وجود دارد این است زمانی که درباره شخصیت‌های ادبی و هنری صحبت می‌کنیم نباید با مسائل خصوصی زندگی آن‌ها کاری داشته باشیم و سعی نکنیم که برای شناخت افراد سراغ ضمیر ناخودآگاهشان برویم.»

۵۷۲۴۵