جعفر پناهی؛ کارگردان جشنواره‌ای یا نابغه‌ی نازک‌اندیش؟

برترین‌ها: درباره جعفر پناهی نوشتن، دشوار است، او دائما در دنیایی ورای سینما و هنر قضاوت شده. عده‌ای به شکلی تیفوسی طرفدار او هستند و کارهایش را تا حد شاهکار بالا برده‌اند و عده‌ای دیگر هم او را یک خائن و خودفروخته می‌دانند، همین هم هست که هیچ‌وقت فرصت نشده ارزش‌های هنری کارش بررسی شود. این مطلب مروری است بر چند اثر نامدار او، بدون هیچ قضاوتی. بهانه‌ی مطلب هم زادروز اوست.

حمایت پدر تا شروع فعالیت

پدرش نقاش ساختمان بود که مشوق اصلی او در این راه شد. شروع فعالیت اش در ۱۲ سالگی با نوشتن داستانی شروع می‌شود که این داستان جایزه کتابخانه محله را می‌برد، و سپس اولین بار به عنوان بازیگر در فیلم کوتاه فیل و فنجان ایفای نقش می‌کند.

از دستیار تا جبهه و سربازی

بعد از مدتی فعالیت در چند فیلم کوتاه به عنوان دستیار، دوربین عکاسی می‌گیرد و شروع به عکاسی می‌کند، سپس به سربازی رفت و در جبهه‌ها جنگ کار عکاسی و برپایی نمایشگاه در پادگان را انجام می‌دهد. به پیشنهاد یکی از مسئولان تلویزیون بعنوان مستندساز به جبهه می‌رود و گزارش‌های مختلفی از عملیات مختلف جنگ ایران و عراق را تهیه می‌کند

اولین فیلم و شهرت جهانی

بعد از بازیگری و دستیاری عباس کیارستمی در فیلم زیر درختان زیتون در سال ۱۳۷۳ تصمیم به ساخت اولین فیلم خود گرفت. او فیلم بادکنک سفید را به نویسندگی عباس کیارستمی سال ۱۳۷۳ برای شبکه دو ساخت. این فیلم علارقم هیچ جایزه‌ای در ایران برنده دوربین طلایی فیلم کن فرانسه، برنده هنر و تجربه فیلم کن فراسنه، برنده انجمن منتقدان بین المللی فیلم کن، جایزه بزرگ توکیو ژاپن، و جایزه فیلم سائوپولو شد.

دستگیری و محکومیت

او در اتفاقات سال ۸۸ دوبار در جریان اعتراضات بازداشت شد، بار دوم به دلیل حکم دادگاه به تبانی علیه نظام جمهوری اسلامی راهی زندان شد در نهایت به ۶ سال حبس تعزیری، ۲۰ سال محروم از فیلمسازی و فیلمنامه نویسی، ۲۰ سال محکومیت از سفر به خارج و ۲۰ سال ممنوعیت مصاحبه با رسانه‌های داخلی و خارجی شد. نزدیک سه ماه در زندان اوین بازداشت بود

افتخارات پشت سر هم

او با وجود ممنوعیت فیلم می‌سازد و در فستیوال‌های جهانی شرکت می‌کند در سال ۲۰۱۳ جشنواره خرس نقره‌ای فیلم برلین برای فیلمنامه فیلم پرده را گرفت – در سال ۲۰۱۴ فیلمنامه گل پناهی جایزه آسیا پاسیفیک را برنده شد.

در سال ۲۰۱۵ خرس طلایی جشنواره فیلم برلین را درو کرد و در اخرین افتخار فیلم سه رخ او بهترین فیلمنامه جشنواره کن ۲۰۱۸ شد.

در ادامه به بررسی چند آثار ماندگار او می‌پردازیم.

بادکنک سفید

بادکنک سفید محصول سال ۱۳۷۳ گروه کودک شبکه دوم سیما فیلمی به کارگردانی جعفر پناهی و نویسندگی عباس کیارستمی است.

خلاصه داستان

یک‌ساعت‌ونیم به تحویلِ سال باقی مانده‌است. دخترِ خردسالی، به‌نامِ راضیه، برای خریدِ ماهیِ سفره هفت‌سین از مادرش یک اسکناس پانصدتومانی می‌گیرد، اما آنرا گم می‌کند. راضیه در تلاش برای پیداکردنِ اسکناس، با آدم‌های مختلف و اتفاقاتِ جالبی روبه‌رو می‌شود. چیزی به پایانِ سال نمانده که راضیه با کمکِ برادر و چوبِ یک بادکنک‌فروشِ غریب، اسکناس را به‌دست می‌آورند. راضیه ماهی را می‌خرد و به خانه می‌رود. سال تحویل می‌شود. همه به خانه‌هاشان رفته‌اند. اما پسرکِ بادکنک‌فروش، که یک بادکنکِ سفید به چوب‌ش وصل است، جایی ندارد که برود.

آینه

آینه به کارگردانی و نویسندگی جعفر پناهی محصول سال ۱۳۷۶ ایران. این فیلم جایزه یوزپلنگ طلایی بهترین فیلم بیست و هفتمین جشنواره فیلم لوکارنو را به‌دست آورد. آینه دومین ساخته پناهی پس از فیلم بادکنک سفید است.

خلاصه داستان

فیلم روایتگر داستان دخترکی خردسال به نام بهاره است که مادر او پس از تعطیل شدن مدرسه، به دلیل نامشخصی، برای بردن او از مدرسه نیامده است، و او پس از مدتی انتظار تصمیم می‌گیرد که به تنهایی به سمت خانه حرکت کند که در راه گم می‌شود.

دایره

دایره به کارگردانی جعفر پناهی و نوشته کامبوزیا پرتوی محصول سال ۱۳۷۸ است که در ایران اجازه نمایش نیافت، اما تنها فیلم ایرانی برنده شیر طلایی جشنواره فیلم ونیز (قدیمی‌ترین جشنواره فیلم جهان) در سال ۲۰۰۰ شد.

خلاصه داستان

فیلم روایتگر داستان شش زن است که از زندان گریخته‌اند و سرنوشت متفاوتی را تجربه می‌کنند. فرشته، مائده، الهام و نرگس هر یک به دنبال پناهگاهی برای خود هستند. مائده خیلی زود توسط پلیس دستگیر می‌شود. نرگس قصد بازگشت به شهر خود را دارد که به علت موانع متعدد ممکن نیست. فرشته که از طرف خانواده طرد شده درصدد سقط جنین فرزندی است که پدرش اعدام شده است…

طلای سرخ

طلای سرخ به کارگردانی و تهیه‌کنندگی جعفر پناهی و نویسندگی عباس کیارستمی. این فیلم در سال ۱۳۸۲ ساخته شده‌است. این فیلم در سینما‌های ایران به خاطر آنچه «تیره بودن» این فیلم گفته شد به نمایش در نیامد.

خلاصه داستان

حسین آقا فردی است با سابقه حضور در جبهه که به عنوان پیک موتوری در یک پیتزافروشی کار می‌کند. به خاطر سفارش‌هایی که از مناطق مرفه شهر به او می‌رسد با زندگی طبقهٔ بورژوای تهران آشنا می‌شود. از طرفی در چندین مواجهه با یک طلافروشی، مورد تمسخر و اهانت قرار میگیرد. سیر او در بین افراد طبقه مرفه جامعه و نگاه به جایگاه خودش در اجتماع و تاثیرات روحی مورد اهانت قرار گرفتن توسط صاحب طلافروشی، باعث میشود دست به یک جنایت بزرگ بزند.

در این فیلم پناهی تلاش کرده‌است تا لایه‌های مختلف زندگی ایرانیان را نمایش دهد و به شکلی مسئله شکاف طبقاتی را در میان مردم ایران بررسی کند.

آفساید

آفساید به کارگردانی جعفر پناهی و نویسندگی جعفر پناهی و شادمهر راستین. این فیلم که ساخته سال ۲۰۰۶ است، پنجمین فیلم پناهی در مقام کارگردان به‌شمار می‌رود. این فیلم در ایران نمایش عمومی داده نشد.

خلاصه داستان

داستان روایتگر شرح حال دخترانی است که حاضرند هر کاری انجام دهند تا بازی ایران-بحرین را برای ورود ایران به جام جهانی ببینند تا جای کسانی را که در بازی ایران-ژاپن جان خود را از دست داده‌اند خالی نباشد. آن‌ها هر کدام با لباسی مبدل سعی می‌کنند وارد ورزشگاه بشوند، اما تعدادی از آن‌ها به دلیل ممنوعیت ورود زن‌ها به ورزشگاه‌ها دستگیر می‌شوند. سرانجام به دست سربازانی که آن‌ها را گرفته‌اند به کمیته منتقل می‌شوند، اما در راه به علت برد ایران در بازی با بحرین خیابان‌ها شلوغ می‌شود و دختر‌ها به این ترتیب فرار می‌کنند.

تاکسی

تاکسی مستندی ایرانی که نخستین بار در بخش رقابتی شصت و پنجمین جشنواره بین‌المللی فیلم برلین به نمایش درآمد، و در نهایت برنده جایزه خرس طلای این دوره جشنواره فیلم برلین شد. پناهی به دلیل ممنوع‌الخروج بودن از ایران نتوانست در این جشنواره حضور یابد.

تاکسی پس از «پرده» و «این فیلم نیست» سومین فیلمی است که جعفر پناهی در دوران محرومیت خود از فیلمسازی در ایران ساخته است. این فیلم ساختاری مستندگونه دارد، با امکانات محدودی ساخته شده و داستان آن در یک تاکسی در تهران می‌گذرد که رانندگی این تاکسی با خود جعفر پناهی است.

در آغاز فیلم این شبهه وجود دارد که مسافران از وجود دوربین‌ها آگاهی ندارند و موضوعات مورد بحث اتفاقی و تصادفی هستند، اما روند فیلم خلاف این تصور را تقویت می‌کند. البته می‌توان تصور نمود که این فیلم محصول گفتگو‌های متفاوت و متعددی بوده که پناهی در تدوین دست به گزینش زده تا محتوایی یک‌دست و دلخواه خود را در قالب یک فیلم خوب تهیه و ارائه کند. این فیلم را می‌توان با فیلم «ده» عباس کیارستمی مقایسه کرد. در این فیلم که از سویه‌های سیاسی و در همان حال سرگرم‌کننده‌ای برخوردار است، جعفر پناهی نقش یک راننده تاکسی در تهران را ایفا می‌کند. در گفتگوی او با مسافرانش، موقعیت‌های قابل تأملی شکل می‌گیرد.

سه‌رخ

سه رخ به نویسندگی و کارگردانی جعفر پناهی محصول سال ۱۳۹۷. این فیلم موفق شد در هفتاد و یکمین جشنواره بین‌المللی فیلم کن، نخل طلایی بهترین فیلمنامه را برای جعفر پناهی به ارمغان بیاورد.

خلاصه داستان

بهناز جعفری بازیگر مشهور با دیدن ویدئو دختری شهرستانی آشفته می‌شود. خانواده دختر او را تحت فشار گذاشته‌اند تا تحصیلاتش در دانشکده هنر تهران را رها کند. بهناز صحنه فیلم‌برداری خود را ترک می‌کند و سراغ جعفر پناهی فیلم‌ساز می‌رود تا در حل مشکل دخترک او را راهنمایی کند. آن دو با اتومبیل به سمت روستایی در شمال غرب کشور که زادگاه دختر است می‌روند و در آنجا محو مهمان‌نوازی مردمان بومی آن روستای کوهستانی می‌شوند، اما به زودی در می‌یابند سخاوت و مهمان‌نوازی این مردم به اندازه حرمت گذاشتن به سنت‌ها برای آن‌ها با اهمیت است.