۱۴ شمع روشن برای سازه‌های آبی‌ ـ‌ تاریخی شوشتر

به گزارش ایسنا، جا داشت در این روز فرخنده دست کم برنامه‌ ویژه‌ای در شوشتر و در جوار این یادگار پرشکوه تاریخ ایران‌زمین برپا می‌شد.

اما حَسَبِ بیت «آب دریا را اگر نتوان کشید/ هم به قدر تشنگی باید چشید» گشتی ولو مختصر در سازه‌های آبی‌ـ‌تاریخی شوشتر می‌زنیم.

امین مهدوی‌کیا، سرپرست پایگاه سازه های آبی، تاریخی شوشتر در پیام خود به یمن سالگشت جهانی شدن سازه‌های آبی‌ ـ‌ تاریخی شوشتر نوشته است:

«ثبت آثار و محوطه‌ها در سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی ملل متحد (یونسکو) به عنوان یکی از مهمترین رویدادهای فرهنگی جهان شناخته شده است. این سازمان با توجه به ارزش‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی، اثرهای متعددی را در سراسر جهان به عنوان میراث جهانی ثبت می‌کند و در واقع به معنای تایید و تجلیل از ارزش‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی برای نسل‌های آینده می‌باشد. هدف اصلی ثبت اثر، حفظ و حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان است و با این رویداد به دنبال حفظ و حفاظت از آن، ترویج فرهنگ و هویت ملی، توسعه صنعت گردشگری و افزایش شناخت جامعه جهانی از میراث فرهنگی و طبیعی جهان رقم می‌خورد. پنجم تیر ماه برگه‌ای بر تقویم افتخارات و دستاوردهای شوشتر است؛ شهری به قدمت تاریخ، فرهنگ، تمدن. شهری سراسر شور و امید با مردمانی لبریز از مهربانی. اینجانب این روز بزرگ را به تمام هم‌وطن‌ها در تمام اقصی نقاط دنیا خصوصا مردم شریف، مهمان‌نواز و میراث‌دوست شوشتر تبریک و تهنیت عرض می‌نمایم. با آرزوی سلامتی و تندرستی.»

با تشکیل پایگاه سازه‌های آبی و گسترش فعالیت‌های پژوهشی پیرامون این سازه‌ها ابتدا پرونده مجموعه آسیاب‌های شوشتر که سال‌ها در فهرست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت تهیه شد اما به پیشنهاد و نظر کارشناسان میراث جهانی یونسکو مبنی بر اینکه محوطه آسیاب‌ها تنها بخشی از مجموعه به‌ هم پیوسته سازه‌های آبی در شوشتر است تهیه پرونده منظومه آبی‌ ـ‌ تاریخی شوشتر در دستور کار قرار گرفت. این پرونده پس از تکمیل و رقابت موفقیت‌آمیز در مقایسه با آثار پیشنهادی دیگر از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به عنوان دهمین اثر ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو ارایه شد. سرانجام در نشست سالانه اعضای این کمیته در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (‎پنج تیر ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا این پرونده با احراز معیارهای یک، ۲ و پنج با عنوان سیستم آبی‌ـ‌تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.

این سازه‌ها که پیشتر و ۱۷ آذر ۱۳۷۷ به شماره ۲۱۸۰ ثبت ملی شده است در شرق شوشتر، در مسیر رود گرگر و در جنوب پل بند گرگر قرار گرفته است.

این مجموعه محوطه‌ای به وسعت پنج هکتار را دربرمی‌گیرد که با عناصری چون کانال‌ها، تونل‌ها و آسیاب‌ها سازه هیدرولیکی بزرگی را تشکیل می‌دهد که با هدف بهره‌گیری از قدرت نیروی آب جهت استفاده‌های صنعتی احداث شده است و علاوه بر آن از نظر طبیعی به واسطه برخورد شدید آب از فراز صخره‌ها بر سطح رودخانه با ایجاد آبشارهای مصنوعی مناظر بی‌نظیری خلق کرده است.

این مجموعه که با نام «آبشارها» خوانده می‌شود محوطه‌ای است مشتمل بر ۵۰ آسیاب آبی که آب مورد نیاز آن‌ها از پشت بند گرگر توسط سه تونل «بلیتی، دهانه شهر و سه‌کوره» به پایین دست، منتقل و در اعماق زمین به شعب فرعی تقسیم می‌شوند. پس از تامین آب مورد نیاز، پساب حاصله از طریق این تونل‌ها با شدت زیاد بر سطح رودخانه ریخته و باعث ایجاد و خلق منظره ای زیبا می‌شود. این مجموعه نسبت به بافت مجاور حدود ۲۰ متر پایین‌تر قرار گرفته که شامل سه بخش است:

بخش شمالی

 این بخش درست در زیر پل بند گرگر قرار دارد و شامل شش آسیاب است. در این محوطه علاوه بر آسیاب‌ها، نیروگاه برق آبی مستوفی قرار دارد که در سال ۱۹۴۱ احداث شد. این نیروگاه دومین نیروگاه برق آبی در ایران است. ساختمان این نیروگاه به صورت یک سالن بزرگ است. همچنین در بخش شمالی ورودی اصلی محوطه قرار دارد که سابق بر این به صورت شیب‌دار برای عبور احشام بوده است و در حال حاضر به صورت پلکانی است. این ورودی سر پوشیده از دیرباز با نام ساباط ضابطون خوانده می‌شود زیرا در گذشته ماموران دولتی در این مکان می‌ایستادند و از افراد و احشامی که داخل یا خارج می‌شدند مالیات و عوارض دریافت می‌کردند.

در بخش شمالی و در زیر پل نیز بقایای تاسیسات تلمبه‌خانه آب وجود دارد که در دهه ۳۰ به منظور آبرسانی به بافت ساخته شد. این تلمبه‌خانه آب تونل سه‌کوره را به درون لوله‌های فلزی پمپاژ و برای مصارف شهروندان به خارج از محوطه هدایت می‌کرد. آب مورد نیاز آسیاب‌های محوطه شمالی توسط تونل سه‌کوره تامین می‌شود.

بخش شرقی

در محوطه شرقی ۱۲ آسیاب وجود داشته که در حال حاضر ساختمان هشت باب از آن‌ها بازسازی و مرمت شده‌اند. آسیاب‌های این محوطه نسبت به ۲ محوطه دیگر در عمق بیشتری قرار گرفته‌اند. دسترسی به این بخش در گذشته از طریق پلکانی در دیواره شرقی بوده که تخریب شده است. همچنین در این بخش پلکانی دیگر تحت عنوان پلکان شاهی وجود دارد که به کارخانه برق منتهی می‌شود که در سال ۱۹۵۳ در عرض ۴۸ ساعت برای بازدید اختصاصی پهلوی از نیروگاه برق آبی احداث شد و به همین دلیل بدین نام معروف شده است. آب مورد نیاز آسیاب‌های این بخش از تونل دهانه شهر تامین می‌شود.

بخش غربی

در محوطه غربی بقایای نزدیک به ۲۱ آسیاب برجا مانده که آب مورد نیاز این آسیاب‌ها از تونل سه‌کوره تامین می‌شود. مهمترین عناصر شکل گرفته در ضلع غربی علاوه بر آسیاب‌ها و آبراه‌های دست‌کند یک پلکان سنگی بسیار بزرگ مشتمل بر ۱۱۵ پله است که راه دسترسی بافت کهن به مجموعه بوده است. با استفاده از این پلکان اهالی منطقه به سهولت به آب شرب مورد نیاز خود دست می‌یافتند. مشخصه این پلکان استفاده از عوارض طبیعی زمین جهت احداث آن است. در ساخت این پلکان از قطعه سنگ‌های ماسه‌ای استفاده شده و ملات به کار رفته در آن گل یا مخلوط گل و آهک بوده است.

در زیر پلکان غربی و بر بام آسیابی که در زیر این پلکان قرار دارد یک چهار طاقی موجود است که در اصطلاح محلی «نمازخانه» نامیده می‌شود و محلی برای استراحت و نماز آسیابانان بوده است. این چهار طاقی که از سه طرف باز است دارای طول پنج متر، عرض ۵۰/۴ متر و ارتفاع ۵۰/۴ متر است.

آسیاب‌های محوطه غربی مانند یک جزیره در بین کانال دوپلون و شاخه گرگر قرار دارند و تنها راه ورود به این محوطه از طریق یک پل سنگی میسر است. این پل که دوپولون نام دارد دارای ۲ دهانه، ۹ متر طول، سه متر عرض و پنج متر ارتفاع است.

اجزای سازه‌های آبی‌ـ‌تاریخی شوشتر

بند میزان

بند میزان یک اثر بسیار مهم در مجموعه بناهای آبی‌ـ‌تاریخی شوشتر است که رودخانه کارون را به ۲ شاخه شطیط و گرگر با نسبت مشخص چهار دانگه و ۲ دانگه تقسیم می‌کند. این بند با شماره ۲۳۳۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده ‌است.

برج کلاه فرنگی

بقایای برج هشت ضلعی در کنار رود شطیط است که بر فراز تپه کوتاهی مشرف به بند میزان ساخته شده ‌است. مردم شوشتر این بنا را «کلاه فرنگی» می‌نامند و بر این باورند جای دیده‌بانی بر پهنه رودخانه و نظارت بر کار کارگران بوده ‌است. بنا به نظریه دیگری از این برج بر مقدار و شدت جریان رودخانه نظارت می‌شده ‌است.

نهر گرگر

نهر گرگر آب‌راهی ساختگی از رود کارون است که در دوره هخامنشیان تا دوره ساسانیان حفر شده و در شمال شهر شوشتر توسط بند میزان از رود کارون جدا می‌شود و راه جنوب را در پیش می‌گیرد. این نهر با شماره ۱۷۵۹۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده ‌است.

مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی

مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی بزرگترین و پربازدیدترین بخش سیستم آبی تاریخی شوشتر (سازه‌های آبی‌ـ‌تاریخی شوشتر) است. در این مجموعه باستانی تعداد درخور توجهی آسیاب آبی وجود دارد و نمونه کامل و بزرگی از به‌کارگیری نیروی آب برای چرخاندن آسیاب‌ها را می‌توان در آن مشاهده کرد. این مجموعه از بی‌مانندترین نمونه‌هایی است که برای استفاده بهینه از آب در ادوار کهن مورد بهره‌برداری قرار گرفته ‌است.

بند ماهی‌بازان (بند خداآفرین)

بند ماهی‌بازان در اراضی شهر تاریخی دستوا و به منظور بالا نگهداشتن سطح آب ساخته شده‌ است. این بند با شماره ۴۲۰۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌ است.

قلعه سلاسل

قلعه سلاسل دژی بسیار بزرگ و دارای حیاط‌های مفصل و متعدد، سربازخانه‌ها، طویله‌ها، حمام‌ها، شبستان‌ها، برج‌ها، باغچه‌ها، قورخانه، نقاره‌خانه، حرم‌خانه، آشپزخانه، قاپی‌های متعدد، حوض‌های بزرگ، حصار و خندق بوده ‌است. این قلعه مرکز کنترل نهر داریون و همچنین محل استقرار والی خوزستان بوده ‌است. با وجود تخریب قسمت عمده این قلعه بخش‌های باقیمانده چشمگیر و بسیار دیدنی هستند.

نهر داریون

نهر داریون در دوره داریوش اول هخامنشی حفر شده و وظیفه آبیاری دشت میاناب شوشتر را داشته ‌است. این نهر با شماره ۴۱۴۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌ است.

پل شادِروان (بند قیصر)

پل شادِروان شوشتر یا بند قیصر مربوط به دوران ساسانی است. به موجب روایات شرقی شاپور یکم شاهنشاه ساسانی پس از اسارت والریانوس امپراتور روم او را مجبور کرد که در ساخت پل‌بند شوشتر کار کند. فردوسی در شاهنامه خود ابیاتی را در وصف ساخت پل شادروان آورده ‌است.

پل‌بند لشکر

پل‌بند لشکر یا دروازه لشکر یکی از دروازه‌های شش‌گانه تاریخی شوشتر بوده و هنوز آثاری از حصار شوشتر را در کنار این پل‌بند می‌توان دید. بر بلندای صخره‌ای مشرف به نواحی اطراف یک بنای مذهبی به نام امامزاده عبدالله واقع است که بر روی معبد آناهیتا (الهه آب و باروری در ایران باستان) بنا شده ‌است.

پل‌بند شرابدار

بند شرابدار در منطقه شرابدار (کمیته سوخت) شوشتر و بر روی شاخه‌ای از نهر داریون موسوم به نهر رقط به صورت شرقی‌ـ‌غربی قرار گرفته ‌است. این سازه را بین ۲ بنای آبی مهم پل‌بند لشکر و پل‌بند ماهی‌بازان شاهدیم که در ضلع جنوبی آن قسمتی از حصار شهر قرار گرفته ‌است. این پل‌بند با شماره ۴۲۱۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده ‌است.

بند دختر

بند دختر در آخرین تنگه کوهستانی که رود کارون از آن عبور می‌کند بنا شده ‌است.

بند دارا

بند دارا در منطقه میاناب و روی رود گرگر ساخته شده و مربوط به دوران هخامنشیان است.

انتهای پیام