گورستان‌ها را چگونه نابود نکنیم؟

سند ملی حفاظت و حراست از گورستان‌های تاریخی که ۲۷ مردادماه سال ۱۳۹۷ در شورای عالی شهرسازی و معماری ایران مصوب شده است بر اهمیت گورستان‌های تاریخی ایران به عنوان جزئی جدایی‌ناپذیر از منظر طبیعی و مصنوع محیط پیرامونی در ارتباط ساختاری با جنبه‌های‌ اسطوره‌ای، اخلاقی و دینی باورهای انسانی، نظام پیچیده و پذیرفته شده‌ای از نشانه‌ها، یادمان‌ها و موتیف‌های انتزاعی به مثابه موزه‌های روباز شهری، بخشی از چشم‌انداز تاریخی که نقش ارزنده‌ای در تداوم حیات اخلاقی و معنوی انسان‌ها دارد و قسمتی از حافظه جمعی شهرها و روستاها که نقش بی‌بدیلی را به عنوان عناصر هویت بخش سکونتگاه‌های انسانی ایفا می‌کنند، تاکید دارد و تخریب این محدوده‌ها و یا عملیات نامناسب نوسازی، بازسازی، یکسان‌سازی آن‌ها را حائز آسیب‌های جبران‌ناپذیر بر میراث تاریخی شهرها، تعرض به حقوق اجتماعی شهروندان و همچنین وهن ارزش‌های ملموس و ناملموس مستتر در گورستان می‌داند.

وجود چنین سندی و همچنین تخریب‌هایی که پی‌درپی در گورستان‌های تاریخی رخ می‌دهد و در تازه‌ترین مورد، آنچه در «دارالسلام» شیراز اتفاق افتاد، به راه‌اندازی کارزاری منجر شده که از عزت‌الله ضرغامی ـ وزیر میراث فرهنگی، ‌ گردشگری و صنایع دستی خواسته است «ضمن ارائه گزارش از آخرین وضعیت گورستان دارالسلام و ارزیابی میزان خسارت‌های وارده بر این عرصه، نسبت به تشکیل کمیته مشترک حفاظت از گورستان‌های تاریخی (طبق بند یک از بخش پنجم سند ملی) و اجرایی کردن مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، اقدام عاجل شود.»

کاوه منصوری دکتری مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی  که در تهیه سند ملی حفاظت و حراست از گورستان‌های تاریخی ـ‌ نقش داشته است، در گفت‌وگو با ایسنا و با اشاره به تخریب‌های پی‌درپی در گورستان‌های تاریخی، اجرای چنین سندی را از سوی مراجع و نهادهای متولی در گورستان‌های تاریخی ضروری و الزامی دانست و اظهار کرد:‌ تهیه این سند با مطالعه ۱۴۰ گورستان تاریخی و همچنین مطالعه موردی شش گورستان تاریخی از جمله، ‌ امامزاده عبدالله، ظهیرالدوله، ارامنه دولاب و ابن‌بابویه در تهران و تخت فولاد در اصفهان و دارالسلام در شیراز تهیه شده است. مساله اصلی این بود که موضوع حفاظت از گورستان‌ها به واسطه‌ آن‌که قانون‌گذار نهاد مشخصی را تعیین نکرده است و بین نهادهایی که در اداره و مدیریت گورستان‌ها نقش دارند، همواره اختلافاتی وجود دارد و هر یک روی بخش خود احساس مالکیت دارد، ‌ پیچیده شده است، سوای این‌که چه آسیب‌های کالبدی و منظری همواره به گورستان‌های تاریخی وارد شده است.

او اضافه کرد:‌ مثلا درباره گورستان‌های تاریخی، میراث فرهنگی تنها در شرایطی خود را ذی‌نفع می‌داند که گورستان ثبت شده باشد، ‌ درحالی که فقط در استان تهران ۱۴۰ گورستان تاریخی شناسایی شده که تنها حدود ۹ تا ۱۰ مورد از آن‌ها ثبت ملی شده است. وقتی گورستان ثبت نباشد، از نظر میراث فرهنگی و دیگران محدوده ارزشمندی تلقی نمی‌شود. از طرفی، نگاه توسعه شهری باعث شده است گورستان در ذیل خدمات شهری قرار گیرد، ‌ یعنی جایی که با زباله‌داری‌ها و زباله‌سوزی‌ها و دفع زباله‌ و میدان تره‌بار سر و کار دارد. هرچند بعدها که طرح تفصیلی تهران تهیه شد، گورستان را به عنوان پهنه سبز درنظر گرفتند.

این کارشناس و پژوهشگر مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی گفت: نگاه توسعه شهری از دوره پهلوی باعث شده بسیاری از بناها روی گورها ساخته شود، ‌ مثلا عمارت شهرداری تبریز روی گورستای تاریخی به نام «نوبر» ساخته شده است. یا بیمارستان تجریش روی قبرستان قدیمی تجریش ساخته شده است. یا حتی مدرسه دوران ابتدایی خودم در شهر تبریز، «تیمسار فکوری» روی ویرانه‌های یک گورستان تاریخی ساخته شده بود که خاطرم هست زمانی که گورستان عصر آهن تبریز را در همان محدوده یافتند، این مدرسه برای مدتی تعطیل شد. به هر روی، در تمام این سال‌ها نگاه توسعه‌ شهری باعث شده بسیاری از گورستان‌ها از بین بروند و آنچه باقی مانده است به موضوعی بغرنج در حفاظت شهری تبدیل شود.

منصوری افزود:‌ در زمانی که آقای کرباسچی شهردار تهران بود، طرح سامان‌دهی گورستان‌هایی مثل امام‌زاده عبدالله و ابن‌بابویه عملا به تخریب بسیاری از اتاقک‌های تدفین و آرامگاه‌های خانوادگی منجر شد و این گورستان‌های تاریخی به فضاهای خطرناک شهری تبدیل شدند که به انگیزه سامان‌دهی، بخش‌ زیادی از هویت آن‌ها تخریب و دست‌کاری شد.

این کارشناس مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی سپس گفت:  اقتصاد و تجارت قبرها و سوداگری زمین در عرصه‌های گورستانی باعث اجرای طرح‌های توسعه در اطراف حرم‌ها و گورستان‌ها شده که وجود تمام این چالش‌ها در نهایت ما را به نگاه حفاظت‌محور از گورستان‌های تاریخی رساند که در دنیا هم پیشینه طولانی ندارد. شاید قدیمی‌ترین سند حفاظت از گورستان‌های تاریخی در دنیا به سال ۱۹۸۵ میلادی و در کشور نیوزیلند برسد و این یعنی، ‌ سوای ایران، ‌ دنیا هم با این نگاه بیگانه بوده است، حالا ما با اختلاف حدودا ۴۰ ساله به این سند دست یافته‌ایم که راهنمایی برای حفاظت از گورستان‌های تاریخی است و انجام اقدامات حفاظتی و مدیریتی را قانونی و الزامی می‌کند، ‌ به ویژه آن‌که پس از تصویب به تمام متولیان گورستان، از جمله استانداران، ‌ فرمانداران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شهرداران، وزارت میراث فرهنگی و سازمان اوقاف ابلاغ شده است.

منصوری در عین اظهار کرد: با وجود چنین سندی، اما به نظر می‌رسد درباره اجرای آن هنوز وفاق ملی شکل نگرفته است. در بخشی از این سند آمده که باید یک کمیسیون مشترک بین نهادهای مربوطه شکل گیرد، ‌ تا گورستان‌های تاریخی شناسایی، ‌ مستندنگاری، ارزیابی و اولویت‌بندی شوند و متناسب با آن بودجه درنظر گرفته شود که تا کنون این اتفاق نیفتاده است.

او با اشاره به آتش‌سوزی گورستان «دارالسلام» شیراز که بیش از یک هزار سال قدمت دارد و قبرهایی از قرن چهارم هجری در آن شناسایی شده است، ‌ اظهار کرد:‌ این گورستان و البته تخت فولاد اصفهان ارزش ثبت جهانی دارند. یا در شهر تبریز قبرستانی به نام «پینه‌شلوار» وجود دارد که قبر فرمانروایان ایلخانی در آن شناسایی شده است، درحالی‌که این گورها به حال خود رها شده‌اند، یا از بین رفته‌اند و یا سنگ‌های آن‌ها دزدیده شده‌ است و یا گورستان‌های نام‌آشناتری برای مردم، مثل «خالدنبی» و «سپید چاه»، ‌ که دائم با سرقت سنگ‌قبر و تخریب مواجهند. سوای همه این تهدیدها، آتش‌سوزی و تخریب‌های تعمدی و یا ناشی ازاجرای طرح‌های سامان‌دهی قبرستان‌ها هم اتفاق می‌افتد که باعث شده ما از “نگاه حفاظت‌محور به موضوع” فارغ شویم و گورستان را به عنوان پهنه توسعه شهری درنظر بگیریم که نتیجه آن، به از دست دادن بخشی از فضای شهری تاریخی و ‌حافظه جامعی شهر منجر شده است.

این کارشناس احیای بناها و بافت‌های تاریخی گفت:‌ هر برگی که از شهر خط زده و یا حذف شود، ‌ انگار یک لایه شهری، که تاریخی بوده و به موازات شهر توسعه یافته است را از بین برده‌ایم و این نگاه باید درک شود و ضرورت آن، ارزیابی ارزش است. در این سند نیز گفته شده که گورستان‌های تاریخی حداقل دارای ۱۰ تا ۱۱ ارزش تاریخی هستند، مثلا در بررسی گورستان دولاب حدود ۸۰ تا ۹۰ گونه گیاهی نام‌گذاری شده که حدود ۵ تا ۶ مورد آن فقط در این گورستان شناسایی شده‌اند، اگر این ذخیرهگاه ژنتیکی از بین برود درختان و آن‌گونه‌های خاص گیاهی در شهر تهران نیز نابود خواهد شد. مقیاس ارزشی در گورستان‌ها واقعا گسترده است.

منصوری ادامه داد:  طبق محتوای سند ملی حفاظت از گورستان‌های تاریخی، دارالسلام با توجه به ارزش‌های تاریخی، ‌ فرهنگی و معنوی که دارد، دست‌کم به عنوان عرصه سبز طبیعی باید هرس و رسیدگی می‌شد تا آتش سوزی رخ ندهد. وقتی دستورالعملی تا این مقیاس وجود دارد، چرا باید دارالسلامی که هزار ساله است دستخوش حریق شود.

این دکتری مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی همچنین به کارزاری که درباره اجرای سند ملی حفاظت و حراست از گورستان‌های تاریخی راه‌اندازی شده است اشاره کرد و افزود: در این کارزار خطاب به آقای ضرغامی ـ‌وزیر میراث فرهنگ، گردشگری و صنایع دستی خواسته شده به این سند توجه شود، تا اتفاقات مشابه گورستان دارالسلام و دست‌اندازی‌های دیگر در گورستان‌های تاریخی به حداقل برسد. ارزش گورستان تاریخی به چیدمان نامتوازن و غیرهمسان آن است، این‌که به اسم یک‌دست‌سازی همه قبرستان را صاف می‌کنند، مثل گورستان حمیده‌خاتون در پونک تهران، منطقی نیست.

*عکس‌های استفاده شده در این گفت‌وگو در اسفند ۱۴۰۱، پیش از آتش‌سوزی گرفته شده است.

انتهای پیام