«گلشن» قدیمی‌ترین سرای درون‌شهری همدان

حامد حاجیلویی در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: پیشینه کاروانسرا در ایران به دوره هخامنشی برمی‌گردد و در آن زمان افراد با توجه به قلمرو وسیع حکومت هخامنشی نیاز دیدند که بناهایی تحت عنوان کاروانسرا احداث کنند و هیچ نشانی از کاروانسرا و بقایای معماری آن در دسترس نیست اما در مدارک مکتوب تاریخی مانند الواح کشف شده در پرسپولیس تخت جمشید در سال ۱۹۳۷ میلادی نشان داده شد که متصدیانی در آن کاروانسراها بودند و جیره‌ای که به مسافران اختصاص می‌دادند، به اندازه یک شبانه‌روز بوده است.

وی افزود: سنت ساخت کاروانسرا در دوره پارسی، ساسانی و اسلامی ادامه پیدا کرده و بعد از ورود به دوران صفوی و فرمانروایی شاه عباس اول از سال ۹۹۶ تا ۱۰۳۸ هجری قمری بوده که اوج شکوفایی معماری است و سیاحانی مانند شاردن که از مغرب زمین در دوره صفوی از اصفهان که در آن زمان پایتخت بوده، بازدید کردند، به اهمیت دولت وقت به ساخت این بناها اشاره می‌کنند و مطالبی را در سفرنامه‌ها نوشتند.

این پژوهشگر باستان‌شناسی اضافه کرد: در دوره صفوی نقاط شهری ایران گسترش پیدا کرده و بازارهای سنتی شکل گرفته بنابراین نیاز می‌شود که بناهایی با کاربری مشابه نیز در دل شهرها به ویژه در نزدیکی بازارها شکل گیرد که یکی از جنبه‌های مهم آن بحث تجاری است و کاروانسراها در آن دوره به دو دسته درون‌شهری و برون‌شهری تقسیم شده و به آن دسته از کاروانسراهای در داخل شهر سرا گفته می‌شود و این بناها، واژه‌ها و مفهوم‌های مختلفی با توجه به ابعاد و نوع معماری آنها دارند.

وی اضافه کرد: یکی از سراهای درون‌شهری که در زمان صفوی در همدان ساخته شده، سرای گلشن است اما در اوایل دوره قاجار تعمیرات و تغییرات عظیمی در این بنا ایجاد شده و امروزه بخش‌های کمی از دوره صفوی باقی مانده و بیشتر بخش‌های معماری مربوط به اوایل دوره قاجار است.

حاجیلویی تصریح کرد: معماری بناها مطابق با شرایط اقلیمی آن منطقه بوده و یکی از دلایل شکل‌گیری کاروانسرا در ایران اقلیم گرم و خشک کشور است و ضرورت آن زمان به این صورت بوده تا بناهایی در مسیرها برای استراحت و تجارت کالاها و تولیدات ساخته شود و شهر همدان طبق پهنه‌بندی‌هایی که امروزه نیز تجربیات گذشته را تأیید می‌کند، در اقلیم سرد و خشک کشور قرار گرفته و معماری که در تمامی بناهای این شهر از دوره باستان و بقایای معماری محوطه هگمتانه مربوط به دوره اشکانی و سرای گلشن همگی متناسب با شرایط اقلیمی همدان بوده و با تمایل به راستای شمال شرق و جنوب غرب ساخته شده است.

وی با بیان اینکه سرای گلشن به شیوه سنت کاروانسرا یا سراسازی در اقلیم سرد و خشک کشور ساخته شده و حجره‌هایی در اطراف حیاط مرکزی قرار گرفته است، اضافه کرد: حیاط مرکزی هشت ضلعی یا مربع با گوشه‌های تخت است و حجره‌هایی در دوطبقه در اطراف آن قرار گرفته و هر حجره دارای یک فضای اصلی و یک پستو در پشت آن است همچنین سراهای درون‌شهری به دو دسته با کاربری صرفا تجاری یا با کاربری کاروانی و تجاری تقسیم می‌شوند و سرای گلشن از دسته کاروانی و تجاری است و طبقه همکف برای عرضه کالاهای تولیدی و طبقه اول برای استراحت کاروانیان بوده است.

حاجیلویی اعلام کرد: در ضلع شرقی سرای گلشن یک هشتی دیده می‌شود و بیشتر تمرکز بنا از لحاظ وسعت بر ضلع شرقی بوده چراکه این ضلع تابستان‌نشین است و به این بخش از خانه‌ها و سراها در معماری‌های آن زمان بیشتر تمرکز شده و در ضلع غربی فقط حجره‌ها قرار گرفته و برای ورود به این سرا یک هشتی دیگر در ضلع شمالی یا شمال شرقی این بنا قرار دارد و آن را به بخش‌های مختلف بازار همدان متصل می‌کند.

این پژوهشگر باستان‌شناسی بیان کرد: اهمیت سراها علاوه بر جنبه استراحت کاروانیان و تجارت، تعاملی بوده که در حیاط این بناها به صورت اشتراک‌گذاری اخبار، فرهنگ‌ها و سنن و آداب و رسوم شکل گرفته و سراهای همدان در سفرنامه‌های افراد مختلفی مانند هوگو گروته و کرزن به این موارد اشاره شده و به طور کلی ۲۰ سرا در دل بازار سنتی همدان وجود دارد که سرای گلشن یکی از آنها است و در نمای خود یک سری عناصر تزئینی از آجر دارد که در معماری ایرانی و اسلامی آجرکاری حصیری گفته می‌شود و با توجه به مرمتی که در سالیان اخیر در سرای گلشن انجام شده، قدیمی‌ترین سرای درون‌شهری همدان فضای مطلوبی برای بازدید گردشگران در ایام نوروز فراهم کرده است.

انتهای پیام