کدام کودکان به گفتاردرمانی نیاز دارند؟

سلامت: «خاله سلبال مسکیمو دیدی؟ بابام خلیده!» با تعجب گفتم: «آرتین چی گفتی؟ متوجه نشدم.» آرتین حدودا 3 سال و نیمه است اما گفتارش واضح نیست و بیشتر مواقع مادرش مجبور است صحبت‌های او را برای اطرافیان ترجمه کند و گفت درباره شلوار جدیدش حرف می‌زند به مادرش گفتم شاید بد نباشد او را نزد گفتاردرمانگر بفرستد… آیا واقعا نیازی به گفتاردرمانی برای کودکی در این سن نیست؟ نباید نگران فردای آرتین و بچه‌هایی مثل او و مدرسه رفتنشان بود؟ با خانم دکتر فریبا یادگاری، آسیب‌شناس گفتار و زبان و عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی در این باره صحبت کردیم.

کدام کودکان به گفتاردرمانی نیاز دارند؟

کودک یک ساله گفتار را به‌صورت تک‌کلمه شروع می‌کند. وقتی سنش به یک سال و نیم می‌رسد، تعداد کلمات افزایش می‌یابد و در 2 سالگی می‌تواند جمله‌های 2 کلمه‌ای بگوید. به‌تدریج دامنه کلمات و جمله‌ها و گفتار پیوسته کودک کامل‌تر می‌شود. هر کودکی رشد زبان را مثل سایر توانایی‌های رشدی- حرکتی در سن مشخصی پشت سر می‌گذارد و همان‌طور که مثال زدم، در هر مرحله نشانه‌هایی از رشد زبان بروز می‌کند. توجه به این نشانه‌ها مشخص می‌کند کودک تاخیر گفتاری دارد یا نه. مثلا اگر در 2 سالگی هنوز کودکی قادر به بیان تک‌‌کلمه نیست، باید والدین به گفتاردرمانگر مراجعه کنند.

یعنی فقط داشتن گفتار مهم است؟ قابل‌فهم نبودن کلماتی که کودک می‌گوید به گفتاردرمانی نیاز ندارد؟

همزمان با رشد زبان، صداهای تولیدشده در گفتار هم دقیق‌تر و مفهومی‌تر می‌شوند. «م»، «ب» و «د» جزو صداهایی هستند که زودتر ظاهر می‌شوند و صداهایی مثل «ک» و «گ» و «س» و «ز» دیرتر ظاهر می‌شوند و آخرین صدا، «ر» هست. رشد این صداها نیز باید مورد توجه قرار گیرد. برخی کودکان صداها را به وضوح بیان نمی‌کنند و گفتار نامفهومی دارند. متاسفانه زمانی والدین به این موضوع دقت می‌کنند که فرزندشان وارد پیش‌دبستانی شده و اولیای مدرسه متوجه مشکل گفتاری کودک می‌شوند. این تاخیر و بی‌توجهی در تحصیل کودک مشکل‌آفرین خواهد شد.

اگر به دلایلی سن طلایی درمان گفتار گذشت، دیگر اصلاح‌شدنی نیست؟

حتی در بزرگسالانی که مشکلاتی در گفتار و زبان دارند، امکان معالجه وجود دارد اما درمان به مراتب سخت‌تر است چون عادت‌های غلط گفتاری به حدی در زبان نفوذ کرده که فرد قادر به ترک آنها نیست.

آیا بیماری‌های خاصی وجود دارد که به واسطه ابتلا به آنها کودک دچار تاخیر گفتاری شود؟

در برخی شرایط خاص مثلا در کودکانی که نارس متولد می‌شوند، تاخیر گفتار و زبان قابل‌پیش‌بینی است و تمهیداتی وجود دارد که گفتاردرمانی از طریق لمس درمانی و تقویت مهارت‌های مربوط به تغذیه به ایجاد مهارت‌های دهانی ـ حرکتی از همان سنین پایین کمک کند. نشانگان‌های ژنتیکی خاصی هم مثل نشانگان داون یا نشانگان‌هایی که باعث عقب‌ماندگی‌های ذهنی و تاخیرهای روانی-حرکتی یا شناختی می‌شود، وجود دارد که کودک با آن متولد می‌شود و مشکلات گفتاری در این کودکان قابل پیش‌بینی است. اما در برخی موارد تاخیر و آسیب‌های کلامی بدون علت است و کودک در سایر حیطه‌های شناختی و هوشی بدون مشکل است حتی شنوایی سالمی دارد اما در ادای کلمات و جمله‌ها به مشکل برمی‌خورد. در این شرایط مراجعه به گفتاردرمانگر و توجه به برخی تمهیدات به رشد زبان کمک می‌کند.

آیا می‌توان گفت تاخیر کلامی در هر شرایطی نگران‌کننده است؟

تاخیر در رشد زبان اگر درحد چند ماه باشد، نگران‌کننده نیست یعنی اگر کودکی تمام مهارت‌‌های حرکتی-شناختی را داشته و شنوایی‌اش ایرادی نداشته باشد، ارتباط چشمی خوبی برقرار ‌کند و مفاهیم را با رفتارش برساند و ارتباط اجتماعی خوبی داشته باشد، تاخیر چند ماهه کلامی نگران‌کننده نیست اما این کودکان هم باید تا قبل از 3 سالگی به لحاظ گفتاری راه بیفتند. با این حال مشاوره با گفتاردرمانگر برای تشخیص موارد نگران‌کننده توصیه می‌شود. مثلا به‌خصوص برای لکنت زبان به مشاوره نیاز است.

درمان را نیمه کاره رها نکنید

محسن گلریز، کارشناس ارشد آسیب‌شناسی گفتار و زبان

معمولا کودکانی که به‌دلیل اختلال‌های گفتار و زبان همراه والد یا والدین برای اولین بار در کلینیک حضور پیدا می‌کنند، ارزیابی‌ می‌شوند و قرار جلسات منظم هفتگی برای آنها تعیین خواهد شد. ممکن است والدین در جلسه حضور داشته باشند یا خارج از اتاق درمان منتظر بمانند. معمولا بعد از هر جلسه، گفتاردرمانگر توصیه‌های لازم در مورد تمرین‌ها را به والدین می‌دهد و آنها در طول هفته باید سعی کنند تمرین‌ها را در منزل انجام دهند تا یادگیری در محیط واقعی زندگی انجام شود و کودک آنچه می‌آموزد به محیط‌های روزمره زندگی تعمیم دهد.

متاسفانه برخی از والدین بعد از مراجعه اول یا گذراندن چند جلسه گمان می‌کنند نیازی به ادامه درمان نیست و خودشان می‌توانند درمان را انجام دهند اما این باور کاملا نادرست است. والدین به تنهایی و بدون مشاوره آسیب‌شناس گفتار و زبان قطعا نخواهند توانست آموزش‌های لازم را برای کودک خود انجام دهند. آسیب‌شناس گفتار و زبان در طول پروسه درمان هم نقش درمانگر و هم نقش هدایت‌گر والدین را انجام می‌دهد و موثرترین نتایج درمانی از همکاری سه عنصر اصلی درمان یعنی مراجع، درمانگر و والدین به‌دست خواهدآمد.