کتاب های ایرانی که باید خواند؛ معرفی ۲۰ اثر ارزشمند

ادبیات فارسی دریایی است که آثار فاخر و ارزشمندی را در دل خود جای داده است. بعضی از این آثار خوانندگان بیشتری را جذب کرده‌اند و نه فقط یک بار که ارزش چند بار خواندن را هم دارند. در معرفی کتاب امروز، سراغ بهترین‌های نویسندگان ایرانی رفتیم: بهترین کتاب های ایرانی که باید خواند.

۱. دایی‌ جان ناپلئون

این داستان در سال ۱۳۱۸ در خانواده‌ای سنتی روایت می‌شود. داستان این خانواده پرجمعیت و سنتی بازتابی از باورها و سنت‌های رایج ایران در آن سال‌هاست که طنزگونه روایت می‌شود. در دل ماجراهای طنزآمیز این خانواده، یک داستان عاشقانه هم جریان دارد که مربوط به راوی داستان است. «دایی جان ناپلئون» معروف‌ترین اثر ایرج پزشکزاد و از باارزش‌ترین رمان‌های طنز فارسی است. هرچند ژانر اصلی این کتاب تاریخی نیست، با توجه به اینکه آینه‌ای جامعه زمان نویسنده است می‌توان آن را یکی از کتاب های تاریخی ایرانی که باید خواند، دانست.

وقتی خاطر یکی را می‌خواهی آن وقتی که نمی‌بینیش توی دلت پنداری یخ می‌بنده. وقتی می‌بینیش یک هورمی تو این دلت بلند می‌شه، پنداری تنور نانوایی را روشن کردند. همه چیز دنیا را، همه مال و منال دنیا را برای او می‌خواهی، پنداری حاتم طائی شدی.

۲. چشم‌هایش

«چشم‌هایش» معروف‌ترین کتاب بزرگ علوی است. داستان را ناظم یک مدرسه روایت می‌کند. او درباره یکی از معروف‌ترین و رازآلودترین تابلوهای نقاشی استاد ماکان که در زمان خودش نقاشی برجسته بوده است کنجکاو می‌شود. ماجرا از همین تابلو و تلاش‌های او برای پی‌بردن به رازش آغاز می‌شود. ترکیب معما با ماجرایی عاشقانه این اثر را داستانی محبوب مخاطبان ایرانی کرده است.

شاید همین دردی که امروز تحمل می‌کنی، راه نجات تو باشد. برای اینکه هنرمند بشوی، باید حتما انسان باشی.

۳. سووشون

سیمین دانشور را بیش از هرچیز به سووشون می‌شناسند. داستان سووشون در شیراز و سال‌های جنگ جهانی دوم شکل می‌گیرد. اگرچه ایران دخالت مستقیم در جنگ جهانی دوم نداشت، این جنگ هزینه‌های جانی و مالی زیادی به مردم ما تحمیل کرد. یوسف از زمین‌داران شیراز است که در آن روزها بیش از هرچیز به فکر مردم است. زهرا همسر مهربان او نیز در این راه به‌شکل‌های مختلف کمکش می‌کند. روایت جذاب، لهجه زیبای شیرازی و شخصیت‌پردازی مناسب این اثر را به یکی از بهترین کتاب های ایرانی که باید خواند تبدیل می‌کند.

گریه نکن خواهرم. در خانه‌ات درختی خواهد رویید و درخت‌هایی در شهرت و بسیار درختان در سرزمینت. و باد پیغام هر درختی را به درخت دیگر خواهد رسانید و درخت‌ها از باد خواهند پرسید: در راه که می‌آمدی سحر را ندیدی؟

۴. شازده احتجاب

هوشنگ گلشیری از نویسندگان جریان‌ساز و تأثیرگذار ایرانی است که کتاب «شازده احتجاب» او را معروف کرد. داستان درباره شازده‌ای از خانواده‌ای بزرگ است که اکنون سال‌های پیری را می‌گذراند و بیشتر اعضای خانواده‌اش را از دست داده است. شازده که با بیماری سل دست‌و‌پنجه نرم می‌کند، بیش از گذشته به نزدیکان ازدست‌رفته‌اش فکر می‌کند. نویسنده در این اثر با مهارت تمام طبقه اشراف را در قالب داستان تصویر کرده است.

انتخاب هرچه بی‌دلیل‌تر باشد، بهتر است. کسی که برای کشتن یک آدم دنبال بهانه می‌گردد، هم قاتل است و هم دروغگو، تازه دروغگویی که می‌خواهد سر خودش کلاه بگذارد. اگر خواستی بکشی، دلیل نمی‌خواهد. باید سر طرف، سینه طرف را هدف بگیری و ماشه را بچکانی، همین.

۵. همسایه‌ها

همه ما با داستان‌های گیرا و زیبای احمد محمود آشناییم. او در «همسایه‌ها» ما را به سال‌ ملی‌شدن صنعت نفت در اهواز می‌برد. داستان در یک خانه قدیمی چنداتاقه جریان دارد، جایی که چند خانواده با شرایط مختلف در آن زندگی می‌کنند. شخصیت اصلی و راوی داستان پسری نوجوان است. آنچه شخصیت اصلی داستان از سر می‌گذراند، بازتابی از وضعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران آن سال‌هاست. نویسنده پس از کودتای ۲۸ مرداد توسط حکومت پهلوی بازداشت شد. از این رو بسیاری از صحنه‌ها و تصاویری که در داستان می‌خوانیم متأثر از تجربه شخصی‌ او هستند.

کتاب برایم دنیای تازه‌ای است. حرف‌های تازه و کارهای تازه. همچین جذب نوشته‌های کتاب می‌شوم که اگر بیخ گوشم توپ بترکانند، حالی‌ام نمی‌شود. مثل آدم تشنه‌ای که به آب رسیده باشد هر جمله برایم شده است یک جرعه آب گوارا. آب خنک، صاف و زلال که بهم جان می‌دهد.

۶. سمفونی مردگان

سمفونی مردگان شاخص‌ترین اثر عباس معروفی و یکی از بهترین کتاب های ایرانی که باید خواند است. اگرچه فضای کتاب تاریک و منعکس‌کننده‌ دردهای انسانی است، روایت بی‌نظیر عباس معروفی و حسی که به مخاطب منتقل می‌کند باعث می‌شود تا پایان پای قصه او بنشینید. کتاب در ۴ بخش داستان یک خانواده اردبیلی در سال‌های جنگ جهانی دوم را روایت می‌کند. در این داستان شاهد تأثیر سنت و تفکرات خشک پدر خانواده بر اعضای این خانواده شش‌نفره هستیم.

چه تنهایی عجیبی! پدر خیال می‌کرد آدم وقتی در حجره خودش تنها باشد، تنهاست. نمی‌دانست که تنهایی را فقط در شلوغی می‌شود حس کرد.

۷. بوف کور

با شنیدن نام صادق هدایت معمولا بلافاصله یاد کتاب «بوف کور» می‌افتیم و می‌توان گفت که معروف‌ترین اثر اوست. سبک کتاب سورئال است و در قالب گفت‌وگوهای درونی راوی نوشته شده است. با توجه به اینکه این اثر اولین اثر سورئال ایرانی به‌ شمار می‌آید، خواندن آن به‌ویژه برای علاقه‌مندان به این سبک جالب خواهد بود.

من هنوز به این دنیایی که در آن زندگی می‌کردم انس نگرفته بودم، دنیای دیگر به چه درد من می‌خورد؟

۸. یک عاشقانه آرام

نادر ابراهیمی از چهره‌های شاخص و پرکار ادبیات ماست. او در حوزه‌های مختلف از جمله کودک و نوجوان هم قلم زده است. کتاب یک عاشقانه آرام از محبوب‌ترین آثار او به‌ شمار می‌رود. برخلاف آنچه از داستان‌های پرفرازونشیب عاشقانه سراغ داریم، در این کتاب شاهد روایتی آرام از زندگی عاشقانه یک معلم ادبیات گیلک و همسر آذری‌اش هستیم. داستان از دو زاویه دید دانای کل و اول‌ شخص روایت می‌شود و از جوانی تا میان‌سالی این زوج را در بر می‌گیرد و شاهد روزمرگی‌ها و تلاش‌های این دو برای ساختن زندگی‌شان هستیم.

عشق به دیگری ضرورت نیست، حادثه است. عشق به وطن ضرورت است، نه حادثه. عشق به خدا ترکیبی‌ است از ضرورت و حادثه.

۹. کِلیدَر

«کلیدر» از مهم‌ترین و محبوب‌ترین کتاب‌های محمود دولت‌آبادی است. این اثر از لحاظ حجم با ۱۰ جلد و ۲۸۳۶ صفحه در میان رمان‌های ایرانی رکوددار است. دولت‌آبادی با روایت داستان گل‌محمد و مارال یک جامعه روستایی را با همه جزئیاتش تصویر می‌کند. تنوع شخصیت‌ها و پرداخت بی‌نظیر آنها از ویژگی‌های بارز این اثر است. هرکدام از این شخصیت‌ها در واقع نماینده قشر خاصی از جامعه‌اند. کلیدر نام کوهی در نزدیکی سبزه‌وار است.

شیرینی زندگانی بیش از یک بار به کام آدم نمی‌نشیند، اما تلخی‌هایش هر بار تازه‌اند، هر بار تازه‌تر.

۱۰. شوهر آهوخانم

«شوهر آهوخانم» اولین و درخشان‌ترین اثر علی‌محمد افغانی است. او این رمان را سال‌هایی نوشت که در زندان بود. داستان درباره سیدمیران، نانوا و از معتمدان محله است. همسر اول او آهوخانم زنی سنتی و موردتأیید جامعه آن زمان است، اما هما همسر دومش زنی مدرن است. تقابل این دو در خانه سیدمیران همان مسئله‌ای است که نویسنده با جزئیات و به‌زیبایی تمام برای مخاطب تصویر می‌کند.

از روی استفهام و با چشمانی اندک گردشده به نقره نگاه کرد. مثل آنکه بپرسد: این زن کیست همراه او؟ خیر است انشالله. اما نگاه زن همسایه نیز کمتر از او تعجب‌انگیز نبود. یک حس باطنی و ناخودآگاه خانم خانه را از ماجرایی ناخوشایند یا لحظه‌های شوم باخبر کرد.

۱۱. جای خالی سلوچ

سلوچ، مردی که نام کتاب از او گرفته شده است، یک روز صبح بدون هیچ توضیحی به همسر و فرزندانش و بی‌خبر خانه را ترک می‌کند. مِرگان همسر سلوچ که با ۳ فرزند و دست خالی تنها مانده است، سعی می‌کند هرطور شده زندگی خودش و بچه‌هایش را بچرخاند. روایت دولت‌آبادی از تنهایی این زن و جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند بسیار گیرا و جذاب است. بنابراین کتاب جای خالی سلوچ در فهرست بهترین کتاب های ایرانی که باید خواند قرار می‌گیرد.

زخمی اگر بر قلب بنشیند، تو نه می‌توانی زخم را از قلبت وابکنی و نه می‌توانی قلبت را دور بیندازی. زخم تکه‌ای از قلب توست. زخم اگر نباشد، قلبت هم نیست. زخم اگر نخواهی باشد، قلبت را باید بتوانی دور بیندازی. قلبت را چگونه دور می‌اندازی؟ زخم و قلبت یکی هستند.

۱۲. عزاداران بَیَل

بیل نام روستایی است که مردمان آن همگی فقیرند، اما تنها فقر مالی نیست که مردم این روستا به آن گرفتارند و آنها از بی‌سوادی و فقر فرهنگی هم در سختی و عذاب‌اند. همه شخصیت‌های داستان نمادی از قشر خاصی از جامعه‌اند. کتاب شامل ۸ داستان مستقل است که البته شخصیت‌های یکسانی دارند.

ننه خانوم جلو رفت و گفت: کار درس شد. سه نفر جوون می‌رن که سیب‌زمینی و آذوقه گیر بیارن. بقیه چه‌کار می‌کنن؟ بازم می‌رین گدایی؟ مشدی بابا گفت: چاره چیه ننه خانوم؟ هرطوری شده باید شکما رو سیر بکنیم. ننه خانوم گفت: نه فردا هیشکی از دِه نمیره بیرون. از فردا عزاداری می‌کنیم: دخیل می‌بندیم، گریه می‌کنیم، نوحه می‌خونیم. شاید حضرت دلش رحم بیاد و ما رو ببخشه و بلا رو از بیل دور بکنه.

۱۳. چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم

داستان درباره خانواده‌ای ارمنی است که در آبادان زندگی می‌کنند. شخصیت اصلی داستان زن ایرانی خانه‌داری به‌نام کلاریس است. او که مادر و همسری همه‌چیز تمام است، حالا با گذشت سال‌ها زندگی مشترک با بحران‌های شخصی مواجه شده است. این بحران‌ها درست در زمان آشنایی با همسایه جدید‌شان رخ می‌دهند. زویا پیرزاد قلم زنانه‌ای دارد و دنیای زنان همواره از دغدغه‌های او بوده است.

نه با کسی بحث کن، نه از کسی انتقاد کن. هرکی هرچی گفت بگو حق با شماست و خودت را خلاص کن. آدم‌ها عقیده‌ات را که می‌پرسند، نظرت را نمی‌خواهند. می‌خواهند با عقیده خودشان موافقت کنی. بحث‌کردن با آدم‌ها بی‌فایده است.

۱۴. ماهی سیاه کوچولو

صمد بهرنگی معلم بود و بیشتر برای بچه‌ها می‌نوشت. «ماهی سیاه کوچولو» مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین اثر اوست. در این کتاب او همچنان لحن و زبان ساده خودش را حفظ می‌کند. داستان «ماهی سیاه کوچولو» درباره مواجهه با ترس‌ها و قدم‌گذاشتن ورای جهان امنمان است.

ماهی سیاه کوچولو گرمی سوزان آفتاب را در پشت خود حس می‌کرد و لذت می‌برد. آرام و خوش در سطح دریا شنا می‌کرد و به خودش می‌گفت: «مرگ خیلی آسان می‌تواند الان به سراغ من بیاید، اما من تا می‌توانم زندگی کنم نباید به پیشواز مرگ بروم. البته اگر یک وقتی ناچار با مرگ روبه‌رو شدم، که می‌شوم، مهم نیست‌. مهم این است که زندگی یا مرگ من چه اثری در زندگی دیگران داشته باشد.

۱۵. مدیر مدرسه

نثر ساده و داستان‌های اجتماعی‌ جلال آل احمد معروف‌اند. او در «مدیر مدرسه» داستان را از دل یک مدرسه آغاز می‌کند. راوی داستان مدیر مدرسه‌ای است که به‌تازگی ترفیع گرفته. این کتاب آموزش‌وپرورش کشور و جامعه فرهنگی آن زمان را بررسی و تحلیل می‌کند.

اگر معلم‌ها در ربع ساعت‌های تفریح نتوانند بخندند، سر کلاس بچه‌های مردم را کتک خواهند زد و اگر خستگی بار علم را به ضرب متلک از تن و مغز یکدیگر بیرون نکنند، سر کلاس خوابشان خواهد گرفت.

۱۶. بامداد خمار

بامداد خمار از بهترین رمان‌های عاشقانه ایرانی و از پرفروش‌ترین کتاب‌های دهه هشتاد است. داستان در ۲ زمان حال و گذشته روایت می‌شود و ماجرای اصلی در قالب خاطرات جوانی محبوبه، شخصیت اصلی کتاب، نوشته شده است. محبوبه که از طبقه اشراف است با یک نجار از طبقه پایین جامعه ازدواج می‌کند و این تصمیم سرنوشت او را برای همیشه تغییر می‌دهد.

دلم می‌خواست او را می‌دیدم که روی چوب‌ها خم شده و به کار مشغول است، ولی همه‌جا ساکت بود. از پیچ کوچه پیچیدم. دو قدم جلوتر که رفتم، یکه خوردم. «سلام خانم کوچولو.» از روی مشتی الوار که در عقب مغازه چیده بودند پایین پرید. با همان شلوار دبیت مشکی و پیراهن سفید بلند که تا زانویش می‌رسید. دوباره گفت: «سلام عرض کردیم ها!»

۱۷. هرس

«هرس» داستانی از دل جنگ ۸ساله ایران و عراق است، جنگی که خانواده این داستان را تا مرز فروپاشی برده است. نوال و رسول زوج جوانی هستن که پسربچه‌شان در جنگ کشته می‌شود و با وجود بچه‌های قدونیم‌قدشان، مسیر زندگی مشترکشان تغییر می‌کند. همه اعضای این خانواده به‌نحوی قربانی جنگ و ویرانی‌‌هایش هستند و هرکدام به‌شکلی برای ادامه زندگی تلاش می‌کنند.

نوال نشسته بود توی راهرو و از همان راهرو رسول را می‌دید که حواسش به دخترها بود و به امل تشر می‌زد که موی انیس را نکشد. نوال از خانه بیرون نمی‌رفت تا صورت پسرش را ماه نگیرد، بااین‌حال از ترس به شکمش دست نمی‌کشید. شکمش بزرگ شده بود و می‌خارید و نوال پیچ‌و‌تاب می‌خورد. رسول اولین ماهی را برای نوال و پسرش آورد توی خانه. گفت «آمریکایی‌ها هم نتونستن چاهایه خاموش کنن. ما می‌کنیم. نمی‌شه خو ئی همه بارون سیاه بیاد.

۱۸. چرند و پرند

«چرند و پرند» از شاخص‌ترین کتاب‌های طنز ایرانی است که به‌قلم دهخدا از بزرگان ادبیات فارسی نوشته شده است. طنز تلخ زبانی است که دهخدا از آن برای بیان مسائل اجتماعی دوران خودش بهره می‌گیرد. این اثر طنز به‌خاطر قالب، موضوع و زبان دلنشین دهخدا از بهترین کتاب‌های ایرانی است.

این‌جاها الحمدُلله ارزانی و فراوانی است. اگر مرگ‌و‌میر نباشد یک لقمه نان رعیتی داریم می‌خوریم می‌پلکیم. مُستبد هم میانمان کم است. همه‌مان مشروطه‌ایم. راستی جناب دخو، مشروطه گفتم یادم آمد، الان درست یک سال آزگار است که ما عمیدالحکما را به وکالت تعیین کرده‌ایم. در این مدت هی روزنامه مجلس آمد هی باز کردیم ببینیم وکیل ما چه نطق کرده، دیدیم هیچی.

۱۹. خانه ادریسی‌ها

خانه ادریسی‌ها بنایی قدیمی است که نام آن از روی اولین ساکنانش یعنی خانواده ادریسی گرفته‌اند. داستان در شهر عشق‌آباد در جریان است و مردم شهر با تغییرات سیاسی و اجتماعی زیادی در شهر روبه‌رو هستند. عده‌ای با شعار بازپسگیری حقوق مردم ستم‌دیده از ثروتمندان و ظالمان به شهر وارد شده‌اند. هم‌زمان خانه ادریسی‌ها هم شاهد تقابلی میان ساکنان قدیمی و جدید خود است. شخصیت‌پردازی و فضاسازی مناسب و اصولی این کتاب را در فهرست بهترین کتاب های ایرانی که باید خواند قرار می‌دهد.

از آزادی بیزار بودند، چون آن را نمی‌شناختند. این کلمه مثل حباب، معلق و بی‌اعتبار بود. از هر قوم و دسته دورش جمع شدند و فوتش کردند، تا ترکید و رفت.

۲۰. تنگسیر

«تنگسیر» برگرفته از داستانی واقعی در منطقه‌ای به همین نام در بوشهر است. زمان داستان به دوره‌ای برمی‌گردد که انگلیسی‌ها بیش از هر زمانی در این منطقه رفت‌وآمد داشتند. تصاویر زنده و شخصیت‌های آشنا و دوست‌داشتنی «تنگسیر» را به یکی از خواندنی‌ترین داستان‌های ایرانی بدل کرده‌اند.

هوای آبکی بندر همچون اسفنج آبستنی هرْم نمناک گرما را چکه چکه از تو هوای سوزان ورمی‌چید و دوزخ شعله‌ور خورشید تو آسمان غرب یله شده بود و گردی از نم بر چهره داشت. جاده «سنگی»، کشیده و آفتاب تو مغز سرخورده و سفید و مارپیچ از «بوشهر» به «بهمنی» دراز رو زمین خوابیده بود. جاده خالی بود. سبک بود. داغ و خاموش بود. سفیدی آفتاب بیابان با سایه یک پرنده سیاه نمی‌شد.

شما بگویید

بهترین تجربه شما از خواندن کتاب‌های ایرانی مربوط به کدام نویسنده و کدام اثر است؟ در میان بهترین کتاب های ایرانی که باید خواند کدام اثر بیشترین تأثیر را بر شما گذاشته است؟ به‌نظر شما نام کدام کتاب ایرانی در این فهرست خالی است؟