چه چیزی ظریف را به قفقاز کشاند؟

ابوالفضل خدائی: موضوع گسترش روابط ایران با همسایگان در زمینه های سیاسی، امنیتی و اقتصادی همواره یکی از برنامه های مهم دولت و دستگاه دیپلماسی کشور بوده است. از همین رو سفر محمد جواد ظریف وزیر امور ایران به کشورهای روسیه، ترکیه، جمهوری آذربایجان  و ارمنستان و گرجستان می تواند گام مهمی در جهت تقویت روابط و همگرایی اقتصادی در فضای جدید جهانی باشد. وجود ظرفیت های بالقوه بین طرفین، اشتراکات فرهنگی و سایر مسائل می تواند در این فضا فرصت هایی را در جهت رشد و شکوفایی طرفین به همراه داشته باشد. همکاری های بین المللی و منطقه ای، حمل و نقل و ترانزیت، راه آهن، گمرکات و طیف دیگری از همکاری ها می تواند تجربه ای جدید را برای هر کدام از کشورها به وجود آورد. در این بین مساله ای که هنوز راه حلی برایش پیدا نشده موضوع بحران قرا باغ است و به نوبه خود می تواند امنیت منطقه و دیگر فعالیت کشورها را تحت تأثیر قرار دهد. گفتگو درباره این مناقشه یکی از اهداف مهم و اصلی سفرهای ظریف بود و باید دید تلاش ها در این راستا منجر به برقراری صلح دائمی در این منطقه خواهد شد یا خیر. برای بررسی بیشتر در خصوص سفر وزیر امور خارجه کشورمان به کشورهای آسیای میانه و قفقاز با محسن پاک آیین سفیر اسبق ایران در باکو گفتگو کرده ایم که در ادامه مشروح آن را می خوانید:

سفر اخیر وزیر خارجه ایران به کشورهای آسیای میانه و قفقاز را چگونه ارزیابی می کنید؟

وزیر امور خارجه کشورمان اخیرا سفرهایی به ترکیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و روسیه داشته است. همانطور که می دانیم دو کشور ترکیه و روسیه جز همسایگاه ایران هستند که البته گرجستان هم به نوعی همسایه دور ایران محسوب می شود.یکی از سیاست های جمهوری اسلامی ایران در راستای سیاست همسایگی تقویت روابط با همسایگان است. از جمله اهداف این سفر را می توان تقویت سیاست نگاه به شرق و ایجاد تنوع در دوستان ایران در مناطق مختلف جهان اعلام کرد. قفقاز یکی از مهمترین مناطق مهم جهان به شمار می رود و برای ایران دریچه ای برای ورود به اروپا از مسیر دریای خزر است. در آن سو یک مسیری برای کشورهای قفقاز برای دسترسی به آبهای گرم خلیج فارس و دریای عمان است. از همین رو امنیت قفقاز برای ایران و کشورهای آن مهم به شمار می رود؛ به هر میزانی که اهمیت این منطقه مهم افزایش پیدا کند، ضمانتی را برای توسعه همکاری های اقتصادی فراهم می کند، چرا که امنیت مقدمه توسعه و پیشرفت در همکاری های اقتصادی در زمینه های مختلف بوده و از همین جهت سفر به کشورهای آسیای میانه و قفقاز مهم تلقی می شود.

آیا تحولات قرا باغ و جنگ طولانی مدت موجب تهدید این همکاری های اقتصادی شده است؟

در خصوص امنیت قفقاز در حال حاضر مهمترین مانع قرا باغ است. از همین رو تمامی کشورهای منطقه باید تلاش کنند که این مناقشه به طور کامل و به صورت دائمی حل و فصل شود. موافقت نامه ای که در مسکو به امضا رسید در واقع موافقتنامه آتش بس بود که طبق آن جمهوری آذربایجان 7 شهر خود را که توسط ارمنستان اشغال شده بود را آزاد کرد. بدین گونه که تعدادی از این شهرها طی جنگ قرا باغ آزاد شد و برخی دیگر از آنها نیز طی توافقنامه صلح بازپس گرفته شد. هدف از اشغال این 7 شهر این بود که جمهوری آذربایجان به قرا باغ دسترسی نداشته باشد. اگرچه در حال حاضر این 7 شهر آزاد شده اما قرا باغ در اختیار جمهوری آذربایجان قرار نگرفته و بر حسب قرارداد مسکو نیروهای روسی در آن منطقه مستقر شده اند. البته باید مدنظر داشت که حضور این نیروها به صورت کوتاه مدت و موقت بوده و هدفش پیدا کردن راه حل برای مذاکره بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان است. اما اگر این موافقتنامه منجر به بازگشت قرا باغ به تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان نشود وضعیت فعلی “نه جنگ و نه صلح” در قرا باغ حاکم شود کماکان احتمال درگیری و جنگ مجدد وجود دارد که ممکن است موجب وجود ناامنی شود. در همین حال مردم و مقامات ارمنستان موافق بازگشت 7 شهر اشغال شده به جمهوری آذربایجان نبودند و ممکن است با تغییر مقامات ارشد ارمنستان و یا تجدید قوای این کشور جنگی دوباره شکل بگیرد. در آن سو در جمهوری آذربایجان مردم از اینکه هنوز قرا باغ به این کشور بازنگشته ناراضی هستند. این کشور هزینه های زیادی متحمل شده وکشته های زیادی را در جنگ داشته است. مردم این کشور همچنان از ارتش و الهام علی اف رئیس جمهوری خود انتظار دارند تا قرا باغ به جمهوری آذربایجان بپیوندد. اهمیت قرا باغ برای جمهوری آذربایجان مانند اهمیت خرمشهر برای ایران در زمان جنگ است. از همین رو بحث قرا باغ برای جمهوری آذربایجان بسیار حیثیتی و حیاتی است. چنین فضا و مطالباتی سبب می شود تا جمهوری آذربایجان بار دیگر از مسیر نظامی برای تحقق خواسته هایش استفاده کند. بنابراین تا زمانی که چنین مناقشه ای وجود دارد سایه جنگ نیز در منطقه همچنان وجود دارد. به همین منظور یکی از دلایل سفر وزیر امور خارجه کشورمان به این کشورها گفتگوها با طرف های ذیربط، یافتن راه حلی است که این آتش بس تبدیل به یک صلح دائمی شود.

آیا طرح ایران برای پایان این مناقشه می تواند این آتش بس را به صلح دائمی تبدیل کند؟

اگرچه طرح جمهوری اسلامی ایران به طور کامل اجرا نشد اما بسیار مفید و سازنده است. ایران در طرح خواهان آزادسازی تمام شهرهای جمهوری آذربایجان و پیوستن به تمامیت ارضی این کشور است، از جمله قرا باغ. اگر این طرح تحقق پیدا می کرد امروز مناقشه به طور کامل حل می شد. بنابراین یکی از محورهای گفتگوی وزیر امور خارجه ایران در روسیه با مقامات این کشور تبدیل آتش بس به صلح دائمی در منطقه قرا باغ است. اگر این امر تحقق پیدا کند طرح همکاری شش جانبه می تواند شکل بگیرد. حل مناقشه قرا باغ به معنای حل مشکلات جمهوری آذربایجان با ارمنستان و حل مشکلات ترکیه با ارمنستان است. بدین معنا که پس از پایان منازعه قرا باغ همکاری های شش جانبه شکل بگیرد. برقراری صلح دائم در قرا باغ سبب خواهد شد تا کریدور قرا باغ به ارمنستان از طریق دالان لاچین هم باز شود و این مسیر ترانزیتی فعال گردد. کریدور نخجوان به مرکز جمهوری آذربایجان به مسیر ارمنستان بازگشایی خواهد شد که آن هم یک راه ترانزیتی مهم محسوب می شود. مسیر ارمنستان به نخجوان و نخجوان به ایران و سپس به رسیدن به دریای خلیج فارس و دریای عمان از طریق راه آهن ایران فراهم می شود. در حال حاضر ارمنستان به این مسیر دسترسی ندارد چرا که به دلیل اختلافات موجود نمی تواند وارد نخجوان شود. بنابراین وقتی این مناقشه حل و فصل شود اتفاقات خوب اقتصادی خواهد افتاد، از جمله طرح شش جانبه ای که از سوی وزیر خارجه ایران مطرح شد.

یکی دیگر از اهداف سفر وزیر امور خارجه ایران شرکت در بازسازی 7 شهر آزاد شده از اشغال ارمنستان است. از این 7 شهر 4 شهر به طور کامل در مجاورت ایران با فاصله یک کیلومتری قرار دارد. سه شهر دیگر نیز فاصله کوتاهی با ایران دارند. بنابراین ایران به لحاظ دسترسی نزدیکترین کشوری است که می تواند در این پروژه اقتصادی سهیم باشد. دلیل این نزدیکی توجیه اقتصادی بسیار قوی دارد و امنیت ارتباطات نیز در سطح بالایی قرار دارد.

لذا به دلیل نزدیک بودن، امن بودن و اقتصادی بودن مزیت ایران برای بازسازی مناطق آزاد شده جمهوری آذربایجان بسیار زیاد است و نسبت به بقیه کشورهایی که قادر به ورود به این موضوع هستند مانند ترکیه، روسیه و گرجستان، ایران از مزیت بیشتری برخوردار است. چنین طرحی در دستور کار آقای ظریف قرار داشته و در دیدار ایشان با الهام علی اف رئیس جمهور جمهوری آذربایجان وی از مشارکت ایران در این طرح استقبال کرد. هفته های قبل تر نیز الهام علی اف از دوستان جمهوری آذربایجان درخواست کرد تا در بازسازی این شهرها مشارکت داشته باشند.

بازسازی این شهرها تا چه حد اهمیت دارد؟

از دو جهت می توان آن را مهم دانست. یکی اینکه امنیت به آن مناطق بازخواهد گشت و حدود یک میلیون آواره جنگی می توانند به خانه های خود بازگردند. از طرفی آباد شدن این شهرها موجب خواهد شد تا به صورت خودکار سایه جنگ دور و امنیت حکمفرما شود.

مزیت دوم آن این است که در پی عملیات بازسازی همکاری های اقتصادی بین شهرهای مرز در ایران و در جمهوری آذربایجان افزایش پیدا می کند و این مساله می تواند به نفع هر دو کشور به خصوص مردم مستقر در استان ها مرزی شود.

البته بحث های دیگری در خصوص سفر آقای ظریف و همچنین چهاردهمین اجلاس کمیسیون مشترک اقتصادی که تقریبا ده روز پیش برگزار شد مطرح شده که از جمله آن می توان به تلاش برای تکمیل خط آهن رشت ـ آستارا اشاره کرد که از اهمیت ویژه ای برخوردار است. رئیس جمهوری کشورمان نیز دستور داده اند که مرحله رشت به انزلی که حدود 35 کیلومتر است سریعتر آغاز شود که در صورت آغاز آن روند بسیار بهتر به پیش خواهد رفت و در آن سو جمهوری آذربایجان که حدود 500 میلیون دلار برای این پروژه سرمایه گذاری کرده است وارد صحنه خواهد شد و پروژه در وضعیت مطلوبی قرار خواهد گرفت. در صورت تحقق آن حلقه مفقوده کریدور شمال به جنوب ساخته می شود که طی آن از روسیه تا خلیج فارس به صورت ریل بهم متصل می شود که اقدام بسیار مهمی خواهد بود از یک طرف از گرجستان و دریای سیاه که جز اروپا محسوب می شود خط آهن تا بندرعباس وجود دارد که تحول بزرگی را در خصوص مسیرهای ترانزیتی منطقه رقم خواهد زد.

اهمیت نقش روسیه را در سفر اخیر وزیر خارجه چگونه ارزیابی می کنید؟ فکر می کنید در دوران پساترامپ روابط تهران و مسکو افزایش یابد؟

 در خصوص روسیه ایران مسائل متنوع زیادی با این کشور دارد. مسکو شریک راهبردی تهران است و ما در حوزه دوجانبه و چند جانبه با کشورهایی رابطه داریم. مثل ایران، جمهوری آذربایجان، روسیه/ ایران، ترکیه، روسیه/ایران، گرجستان، روسیه که همه این موارد به طور جداگانه قابل بحث و بررسی هستند. از طرفی در مسائل فرامنطقه ای نیز مباحثی مانند برجام وجود دارند؛ به خصوص در مرحله فعلی که جو بایدن به عنوان رئیس جمهور جدید در کاخ سفید حضور دارد و باید در خصوص این توافق تصمیم بگیرد. از همین رو نقش روسیه به عنوان یکی از اعضای مهم این توافق می تواند با اهمیت باشد. بحث غرب آسیا سوریه، تجاوزهای اخیر رژیم صهیونیستی به این کشور و چگونگی مقابله با آن و همچنین آخرین تلاش های دونالد ترامپ در واپسین روزهای عمر سیاسی خود برای احیای داعش و تحرکات این گروه تروریستی در عراق و سوریه همگی از موارد قابل بحث هستند. اگرچه داعش نتوانست کار بزرگی انجام دهد اما تحرکات رژیم صهیونیستی، عربستان، سازمان سیا نشان می دهد که آنها در پی بی ثبات سازی کشورهایی مانند عراق و سوریه و همینطور افغانستان هستند. وجود چنین مسائلی یک تهدید امنیتی برای ایران و روسیه به شمار می رود که این مورد در سفر وزیر خارجه کشورمان به روسیه می تواند مورد توجه و مذاکره قرار گیرد.

حل دائمی بحران قرا باغ چه منافعی را برای کشورهای منطقه در برخواهد داشت؟

اما با توجه به محور اصلی سفر وزیر خارجه ایران، موضوع قرا باغ و پایان این مناقشه در اولویت قرار دارد. تلاش ها بر این است تا از تغییر مرزهای جغرافیایی جلوگیری شود و تمامیت ارضی کشورهای منطقه از جمله جمهوری آذربایجان حفظ گردد. سفر دکتر ظریف به این کشورها از اهمیت بسزایی برخوردار است. ایران باید بیشتر به کشورهای منطقه سفر کند و همکاری های بیشتری با کشورها همسایه داشته باشد. البته خوشبختانه این موضوع در دستور کار دولت و دستگاه دیپلماسی کشور قرار دارد. سفر به گرجستان که بیشتر بُعد دوجانبه آن مدنظر است و به موضوع قرا باغ نیز مربوط می شود از اهمیت بالایی برای ما برخوردار است. تمام کشورهای این منطقه تقریبا به دنبال مقاوم سازی اقتصاد خود هستند و مانند ایران اجرای اقتصاد مقاومتی را در نظر دارند. روسیه که سالها با تحریم روبروست به دنبال تقویت زیرساختهای اقتصاد و مدیریت تحریم ها بوده و به دنبال آن است تا وابستگی ها به درآمدهای نفتی را کاهش دهد. ایران نیز تقریبا وضعیت مشابهی دارد. جمهوری آذربایجان نیز به همین شکل به دنبال ایجاد تنوع در منابع درآمدی خود در حوزه های تجاری، ترانزیت، گردشگری و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و گاز است. ارمنستان نیز به دلیل مشکلات خود در زمینه بحران قرا باغ و نداشتن مرز با ایران برای فعالیت های اقتصادی به طور جدی به دنبال مقاوم سازی اقتصادی و بهبود وضعیت خود است. ضمن اینکه چنین وضعیت مشابهی درگرجستان نیز موجود است.

برای جمع بندی باید عنوان کنم کشورهای مذکور که به دنبال مقاوم سازی اقتصادی هستند می توانند همکاری های سازنده ای برای تحقق منافع کشور و مردم خود داشته باشند.

بیشتر بخوانید:

ارزیابی ظریف از نتایج سفرش به ارمنستان

توئیت ظریف پس از دیدار با مقام‌های ارشد ارمنستان

گزارش توئیتری ظریف از نتایج سفرش به روسیه

23/310311