چرا پاکستان از بهبود روابط ایران و عربستان خوشحال است؟

شاید جای تعجب نباشد که اگر گفته شود وجود روزنه هایی در بهبود رابطه ایران و عربستان یخ روابط عربستان و پاکستان را نیز آب کرده است. در حالی که اسلام آباد در تلاش است روابط خود را با شریک دیرین خود فراتر از همکاری های امنیتی و روابط فرهنگی تعریف کند، ریاض نیز به دنبال ایجاد تنوع در اقتصاد وابسته به نفت خود است و لذا توسعه رابطه با کشورهای منطقه و به ویژه کشورهای شرق آسیا را در دستور کار قرار داده است. اسلام آباد و ریاض برای چندین دهه با یکدیگر مشارکت راهبردی داشته اند. از نظر تاریخی، عربستان همواره نقش ناجی مالی پاکستان را داشته است. از دهه 1960 پاکستان بیش از هر کشور غیر عرب از عربستان سعودی کمک مالی گرفته و تقریباً هرگز وام های خود را به غیر از آخرین مورد آن، بازپرداخت نکرده است. اسلام آباد نیز در مقابل کمک های مالی عربستان، کمک های نظامی و تخصصی به ریاض ارائه داده است. اما این رابطه هنگامی که اسلام آباد تصمیم گرفت در ائتلاف تحت رهبری عربستان در جنگ یمن شرکت نکند متزلزل شد. از نظر عربستان وقتی همکاری دفاعی بین دو کشور از دستور خارج شود، پاکستان چیز زیادی برای ارائه به این کشور ندارد. هنگامی که عربستان از جلب کمک پاکستان ناامید و سرخورده شد، برای پاسخگویی به پاکستان دو اقدام نمادین انجام داد، اول توجه به رابطه گسترده تر با هند و دوم فشار به پاکستان برای باز پس دهی وام های دریافتی، که هر دو اقدام برای پاکستان گران تمام شد.
 اکنون بعد از یک دوره چند ساله کدورت میان عربستان و پاکستان و انجام نشدن هیچ گونه سفر سطح بالا میان دو کشور، عمران‌خان نخست وزیر پاکستان برای یک سفر رسمی در راس یک هیات بلند پایه سیاسی، نظامی و اقتصادی در تاریخ 18 اردیبهشت وارد جده شد و مورد استقبال محمدبن سلمان ولیعهد سعودی قرار گرفت. چند روز پیش از این بازدید نیز فرمانده ارتش پاکستان ژنرال «قمر جاوید باجوا» به ریاض رفت و با مقام‌های بلند پایه سیاسی و نظامی این کشور از جمله محمدبن سلمان ولیعهد عربستان سعودی دیدار کرد. وی عمران خان را نیز در سفر رسمی خود به عربستان همراهی می کند. اینکه فرمانده ارتش پاکستان چند روز قبل از سفر نخست وزیر به ریاض سفر می کند و در سفر رسمی نیز وی را همراهی می کند، حاکی از نقش برجسته نظامیان پاکستان در تنظیم روابط با عربستان دارد.

 در بیانیه مشترکی که در پایان دیدار نخست وزیر پاکستان منتشر شد، اشاره مختصری به این موضوع شده که رهبران دو کشور طیف گسترده ای از تحولات پیرامون مسائل امنیتی، ثبات منطقه ای و روند صلح افغانستان را مورد بررسی قرار داده و بر توسعه همکاری‌های مشترک تاکید کرده اند. نخست وزیر پاکستان همچنین از تلاش‌ها و ابتکارات اخیر عربستان برای تقویت صلح و امنیت منطقه تمجید کرده است. این عبارت می تواند اشاره به سخنان  نهم اردیبهشت ماه امسال ولیعهد سعودی مبنی بر امیدواری به داشتن روابط خوب با ایران و تلاش ریاض برای ترمیم روابط با تهران باشد. آقای قریشی وزیر امور خارجه پاکستان نیز تایید کرده که نخست وزیر پاکستان در جریان گفتگوی خود با ولیعهد عربستان از تحولات اخیر پیرامون تنش زدایی در منطقه و مواضع اخیر ولیعهد سعودی در رابطه با ایران قدردانی کرده است. موضوعی که در ملاقات جداگانه آقای قریشی با فیصل بن فرحان وزیر امور خارجه عربستان نیز مطرح گردیده و وزیر خارجه عربستان، همتای پاکستانی خود را از رایزنی‌های اخیرش برای حل مسائل منطقه مطلع و نسبت به حصول نتایج اطمینان بخش ابراز امیدواری کرده است. وزیر امور خارجه پاکستان پس از این دیدار گفته که پاکستان پیگیر این موضوع است و اطمینان داریم که گام‌های برداشته شده به آشتی منجر خواهد شد.

موضوع از آنجایی جدی تر می شود که پاکستان برای خود نقشی در این زمینه قائل شده است که آقای قریشی گفته به زودی قرار است به بغداد (که طی هفته‌های اخیر کانون برخی از اقدامات برای تنش زدایی منطقه ای بوده) سفر نماید و فواد چودری وزیر اطلاع رسانی پاکستان نیز پیش از سفر عمران خان به عربستان اعلام کرده بود که عمران‌خان مصمم به پیشبرد ابتکار خود برای کمک به تنش زدایی در منطقه است و ما همواره خواستار بهبود روابط میان کشورهای اسلامی به ویژه جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی هستیم.

 اما واقعیت آن است که پاکستان اهرم مناسبی برای استفاده از آن برای میانجیگری بین تهران و ریاض در اختیار ندارد، با این حال تلاش اسلام آباد در این زمینه قابل تقدیر است. در گذشته نیز هنگامی که پاکستان تلاش کرد بین تهران و بغداد میانجیگری کند موفق نبود، ولی مردم کشورمان تلاش مرحوم ضیاءالحق را برای خاتمه جنگ به خاطر دارند.
جالب اینجا است که این تحولات هنگامی اتفاق افتاده که عربستان تمایل خود را برای بهبود روابط با تهران علنی کرده و پیش قدم شده و همزمان تمایل خود را برای فاصله گرفتن از روابط سرد ریاض با اسلام آباد را آشکار ساخته تا عمران‌خان با اطمینان از کسب دستاورد های مثبت سفر فعلی خود را برنامه ریزی کند. لذا حتی اگر پاکستان طرح ابتکاری مدونی نیز داشته باشد، فعلا تا هنگامی که گفتگوی مستقیم در جریان است جایی برای طرح ندارد.  
پاکستان شش سال پیش هوشیارانه از افتادن در ورطه جنگ یمن خود را کنار کشید و هزینه این همراهی نکردن را با تحمل فشار مالی که عربستان به دولت عمران خان وارد کرد و دولت او را با چالش های مالی اساسی روبرو ساخت، پرداخت کرد. چنانچه جنگ یمن خاتمه پیدا کند، پاکستان نیز از فشار سعودی ها برای مشارکت در این جنگ خلاص می شوند و لذا شاید خبر بهبود رابطه ایران و عربستان، پاکستان را بیشتر از هر کشور دیگری  خرسند نموده و به نظر می رسد از زیر بار فشار عامل جنگ یمن به عنوان یک نقطه ضعف در روابط خود با عربستان خارج خواهد شد.
اما مشکل اساسی در روابط پاکستان و عربستان آن است که بنیاد این رابطه بر همکاری های امنیتی استوار است. در حالی که حجم تجارت دوجانبه بین ریاض و اسلام آباد در سال مالی 2019 تا 2020 فقط 2.181 میلیارد دلار بوده، حجم تجارت عربستان سعودی با هند 33.09 میلیارد دلار بوده است. هم اکنون روابط اقتصادی پاکستان با کشورهای حوزه خاورمیانه کمتر از حد مطلوب است و تمرکز روابط پاکستان با کشورهای حوزه خاورمیانه بر نوعی دیپلماسی دفاعی و امنیتی استوار است.
این نشان می دهد که پاکستان از گره زدن روابط خود با عربستان بر بنیادهای اقتصادی و تجاری غافل بوده است. طبق اخبار منتشره، در سفر اخیر عمران خان به ریاض، چندین قرارداد همکاری اقتصادی نیز بین دو کشور امضا شده و بدین ترتیب پاکستان با اعطای فرصت های اقتصادی به عربستان برای سرمایه گذاری در آن کشور، سعی کرده که روابط خود با ریاض را در حوزه اقتصادی نیز تقویت کند و از حالت تک محوری، که مبتنی بر همکاری دفاعی و امنیتی بوده، خارج نماید.  
 

*کارشناس شرق آسیا

310 310