پشت پرده واردات واکسن در دولت روحانی چه بود؟

مظاهر گودرزی: بهمن ۹۸ بود که پای کرونا به ایران باز شد. حالا ما هم مانند شرق و غرب گرفتار ویروسی بودیم که راهی برای درمان افراد مبتلا به آن وجود نداشت، هنوز هم وجود ندارد، اما مجامع علمی دنیا یک چیز را خوب می‌دانستند، اینکه قبل از درمان باید پیشگیری کرد. جدا از اقدامات بهداشتی مانند توصیه به استفاده از ماسک بسیاری از محققان و آزمایشگاه‌های تحقیقاتی سراغ واکسن رفتند. همان پناهگاهی که سال‌ها انسان‌ها را در برابر فلج اطفال، کزاز، سرخک و بسیاری دیگر از بیماری‌ها پناه داد. واکسن‌سازها کار سختی داشتند اما خیلی سریعتر از چیزی که گمان می‌رفت موفق شدند. وقتی زمزمه موفقیت آن‌ها شنیده شد گویی امید داشت به میان آدم‌ها برمی‌گشت، اما نظام توزیع واکسن در سراسر دنیا با مشکلات جدی همراه شد؛ اولویتی که کشورهای تولید کننده برای شهروندان خودشان قائل بودند در کنار دعواهای سیاسی و تجاری سبب شد شرایط تامین واکسن برای کشورهای متقاضی پیچیده شود. ایران هم از این پیچیدگی مستثنا نبود، عدم دسترسی به واکسن‌های غربی، بدعهدی شرقی‌ها و عدم موفقیت واکسن‌سازهای داخلی در فاز تولید انبوده سبب شد دست ایران مدت‌ها از رسیدن به واکسن کوتاه بماند. با این وجود «علیرضا رئیسی» معاون بهداشت، در وزارتِ بهداشت و درمانِ دولت دوازده و سیزدهم در گفت‌وگو با هوشمند نیوز تاکید می‌کند از همان ابتدای ورود کرونا به ایران دولت به‌فکر واردات واکسن بود. او در این گفت‌وگو از دلایل تاخیر و همچنن عوامل تسهیل واردات واکسن می‌گوید.

متن این گفت‌وگو در ادامه آمده است.

آقای رئیسی اقدامات تامین واکسن علیه ویروس کرونا از چه زمانی آغاز شد؟

وقتی ویروس در بسیاری از کشورها شیوع پیدا کرد کشور ما هم در سال ۱۳۹۸ گرفتار این ویروس شد. در این وضعیت همه دنیا به‌دنبال یک راه حل بودند، همواره یکی از راه حل‌هایی که برای مقابله با بیماری‌های ویروسی در نظر گرفته می‌شود بحث تامین واکسن است. اقدامی که می‌تواند تا حدود بسیار زیادی به کنترل و پیشگیری بیماری کمک کند. در ایران هم از همان اول چند کار انجام شد، یکی این‌که برخی شرکت‌ها پای کار آمدند و تولید داخلی واکسن را شروع کردند، خیلی از واکسن‌هایی که امروز به تولید رسیدند و یا تا حدودی زیادی پیشروی داشتند مانند برکت، فخرا، رازی و پاستور از همان موقع شروع به کار کردند. دوم این‌که بحث واردات واکسن از همان دولت قبل در دستور کار قرار گرفت. از طرفی سازمان جهانی بهداشت به‌خاطر این‌که پیش‌بینی می‌کرد کشورهای تولید کننده واکسن عمدتاً کشورهای پولدار و ثروتمند هستند سازوکاری تعریف کرد تحت عنوان سبد کووکس، فلسفه این اقدام این بود که کشورهای تولید کننده یا خریدار واکسن که به هر دلیلی واکسن به دست‌شان می‌رسد، سهمی از واکسن‌های خودشان را داخل سبد کووکس بگذارند که برای کشورهای فقیرتر یا آن‌هایی که تولید واکسن ندارند دسترسی به واکسن را آسان کنند. کووکس اعلام کرد کشورهای مختلف می‌توانند واکسن را پیش‌خرید کنند، خیلی از کشورها در این سبد سرمایه گذاری کردند از جمله کشور ما.

این اقدامات برای چه موقعی است؟

 این صحبت برای سال ۹۸ است، یعنی همان روزهایی که کرونا وارد ایران شده بود، بعد که وارد سال ۹۹ شدیم این سازوکار اعلام کرد کشورهای متقاضی ثبت نام کنند، آن موقع هنوز واکسن در هیچ کشوری وارد نشده بود اما این صندوق شکل گرفت. این اولین اقدامی بود که آن موقع توسط دولت وقت انجام شد.

یعنی پولی که برای عضویت در این سبد لازم بود توسط ایران منتقل شد؟

بله، البته مقداری مشکل جابه‌جایی پول وجود داشت اما بالاخره انجام شد.

خاطرتان هست چند دز واکسن سفارش دادید؟

موقعی که سبد کووکس شکل گرفت قرار بود بیش از دو میلیون واکسن به ما تحویل دهند.

سرنوشت این واکسن‌ها چه شد؟

دقیقا اتفاق مهم این‌جاست، آن کشورهایی که قرار بود به کووکس واکسن بدهند بد عهدی کردند، یعنی واکسن زیادی به این سبد ندادند، آن روزها تنها جایی هم که می‌شد واکسن تهیه کرد همین سازوکار کوواکس بود.

به غیر از سازوکار کووکس هیچ اقدامی برای تهیه واکسن به طور مستقیم از کشورهای سازنده واکسن انجام نشد؟

خیر این‌طور نیست، ما آن روزها سه کار را همزمان انجام دادیم. همان‌طورکه گفتم یک تولید داخلی واکسن، دو خریدن واکسن از سبد کووکس که یکی از تنها راه‌های خریدن واکسن بود، سه عقد قرارداد خریدن واکسن با دو کشور.

کدام کشورها؟

یکی کشور روسیه، و دیگری کشور چین.

سرنوشت این قراردها چه شد؟

قرار شد کشور روسیه واکسن اسپوتنیک به ما بدهد، یک قرارداد خوبی هم با آن‌ها بسته بودیم، چیزی حدود ۱۰ الی ۱۲ میلیون دز واکسن قرارداد داشتیم. براساس پیش‌بینی‌ها قرار شد پایان سال ۹۹ چیزی حدود یکی دو میلیون دز واکسن به ما بدهند، از طرفی توافق شد اردیبهشت ۱۴۰۰ واکسن بیشتری به دست ما برسانند و همین‌طور به‌تدریج واکسن‌ها وارد ایران شود. اما سال ۱۴۰۰ که اوج واکسیناسیون در دنیا بود تاخیری در اجرای تعهد روسیه اتفاق افتاد. از طرفی از سبد کووکس که قرار بود حداقل دو سه میلیون دز واکسن به دست ما برساند مقدار خیلی کمی تحویل داد.

دلیل این تاخیرها چه بود؟ به‌ویژه درباره قرارداد با کشور روسیه

ببینید، همان‌طورکه گفتم روسیه قرار بود از اردیبهشت ۱۴۰۰ مقدار قابل توجهی واکسن به ما بدهد که تحویل داده نشد، دلیل‌اش این بود که آن‌ها همزمان با کشورهای دیگر قرارداد بسته بود اما میزان تولید واکسن‌شان زیاد نبود، یعنی فراتر از میزان تولیدشان با کشورها قرارداد بسته بود.

شما اطلاع دارید چرا روسیه چنین کاری کرده بود؟

برای این‌که فکر می‌کرد می‌تواند تحت لیسانس خودش در کشورهای دیگر واکسن تولید کند که موفق نشد، حتی برای تولید واکسن با کشور خودمان هم قرارداد بست.

سرنوشت این قرارداد چه‌ شد؛ چرا واکسن اسپوتنیک در ایران تولید نشد؟

ببینید، بحث واکسن اسپوتنیک این بود که این واکسن‌های نوبت اول و دوم آن‌ها با یکدیگر متفاوت بود، در قسمت واکسن شماره دو یکسری مشکلات در بحث تولید بوجود آمد، اگر خاطرتان باشد ما وقتی اسپوتنیک از روسیه وارد کردیم مدتی دز دومِ آن را نداشتیم، برای این‌که آن‌ها در تولید واکسن دز دوم دچار اشکالاتی شدند. واقعاً نتوانستند تعهدی که به ما داده بودند را اجرایی کنند و واکسن را به ما بدهند. شما توجه کنید این‌ اتفاقات زمانی افتاد که زمان داشت به سرعت برای ما می‌گذشت.

چرا همان موقع از چین واکسن وارد نشد؟ کاری که ماه‌های اخیر انجام شد.

ببینید، اول اینکه ما آن روزها گمان می‌کردیم قراردادی که با روسیه داریم آن‌ها می‌توانند به دستمان واکسن برسانند که با توضیحاتی که دادم نرسید. دوم این‌که چین هم همان موقع داشت برای جمعیت میلیاردی خودش واکسن تزریق می‌کرد و این میزان تولیدی که امروز دارد هم آن موقع نداشت، بنابراین خرید واکسن از آن‌ها هم سخت شده بود، اما انصافاً به شما بگویم علیرغم این‌که علیه سینوفارم تبلیغ زیادی شد یکی از کشورهایی که واقعاً به داد ما رسید همین کشور چین بود. ما واقعاً چه از شرکت‌های داخلی و چه از روسیه دنبال واکسن بودیم اما تنها جایی‌که کمک کرد همین کشور چین بود، ضمن این‌که همان‌طورکه گفتم اوایل کمی واردات واکسن از این کشور هم کند بود چراکه خودشان فوق‌العاده به واکسن نیاز داشتند.

پس می‌شود پرسید خیلی از قراردادهای تامین واکسن در دولت قبل بسته شد؟

ببینید، صرفاً بحث بستن قرارداد نبود، خیلی قراردادها بسته شد اما اجرایی نشد.

چرا قراردادها اجرایی نمی‌شدند؟

این مسئله چند نکته دارد، مثلاً یکی از دلایل واردات آسان واکسن در شرایط کنونی این‌ است که کشورهای بزرگ تولید کننده واکسن، امروز درصد زیادی از جمعیت خودشان را واکسینه کرده‌اند، این مسئله خیلی مهم است. حتی این روزها برخی کشورهای ثروتمند دنیا دارند مجانی به کشورهای فقیر واکسن می‌دهند، چراکه اگر همه کشورها واکسن نزنند ویروس جهش‌های جدیدی دارد و یقه خودشان را می‌گیرد، اما در آن روزهای اول کمبود واکسن وجود داشت. اجازه بدید من کمی به عقب برگردم، یک محموله‌ی یک میلیونی واکسن قرار بود از چین به ایران بیاید، همه چیز این حمل و نقل هم آماده شده بود، حتی ما آماده بودیم که فردای آن روز واکسن به دست‌مان برسد، اما ناگهان چینی‌ها آخرین لحظه خبر دادند که واکسن ارسال نمی‌شود، پرسوجو کردیم چرا، گفتند نمی‌آید.

یعنی متوجه نشدید چرا واکسن‌ها ارسال نشد؟

ما بررسی کردیم و متوجه شدیم آن‌ها در یکی از ایالت‌های چین چند مورد ابتلا به کووید شناسایی کرده‌اند، آن منطقه هم میزان واکسیناسیون خوبی نداشت، بنابراین مقامات چین  اجبار کرده بودند همه اهالی آن شهر واکسن‌ تزریق کنند، لذا گفته بودند واکسنی که قرار بود به ایران و چند کشور دیگر ارسال شود فعلاً متوقف شود، چراکه اولویت را به خودشان می‌دادند. بنابراین آن موقع ما  این قبیل از اتفاقات هم داشتیم، اما در این اواخر کشورها درصد بالایی از شهروندان خودشان را واکسن تزریق کرده‌اند.

به‌غیر از پوشش قوی واکسیناسیون در کشورهای تولید کننده واکسن، چه عوامل دیگری سبب افزایش واردات واکسن به ایران شد؟

نکته مهم دیگر این است که امروز شرکت‌ها و کمپانی‌های تولید کننده واکسن در دنیا میزان تولیدات‌شان افزایش پیدا کرده است درحالی‌که در گذشته این‌طور نبود. مورد سوم هم این‌که تامین اعتبار در داخل کشور راحت‌تر انجام ‌شد. آن موقع تعدادی قرارداد برای خرید واکسن بسته شده بود اما من به شما بگویم فقط بستن قرارداد نیست، اگر صرفاً بستن قراداد بود ما با روسیه، چین و جاهای دیگر هم قرارداد بسته بودیم، ولی تامین این قراردادها اهمیت داشت. واقعیت این‌که در بحث تامین ارز در داخل کشور و نقل‌وانتقال آن دچار اشکالاتی بودیم، تامین قراردادها نیاز به تهیه و جابه‌جایی ارز داشت. اما امروز با پیگیری‌هایی که آقای دکتر مخبر انجام می‌داد این اتفاق افتاد، من در همه جلسات بودم، رئیس بانک مرکزی، سازمان برنامه و بودجه، وزارت امور خارجه، خود آقای مخبر و ما از وزارت بهداشت در جلسه‌ها بودیم و همان‌جا تصمیمات لازم گرفته می‌شد. بنابراین فقط بحث بستن قرارداد نبود، این‌که قرارداد عملیاتی شود، پول آن‌ها جابه‌جا شود، هواپیما هماهنگ شود، وزارت امورخارجه هماهنگ باشد اهمیت داشت.

همه این‌هایی که گفتید؛ مثلاً درباره تامین ارز، آیا امکان نداشت ارز مورد نیاز در دولت قبل تامین شود؟

واقعیت این‌که دلیل این مسئله را از بانک مرکزی باید بپرسید که چرا آن زمان ارز تامین نمی‌شد، اما من احساس می‌کردم آن روزها تامین اعتبار کند پیش می‌رفت. یک نکته دیگر هم وجود دارد؛ آن روزها شرکت‌هایی بودند که مثلاً اگر قیمت یک دز اسپوتنیک ۱۰.۲ دلار بود،{البته این قیمت‌ها دقیق نیست برای روشن شدن صحبتم مثال می‌زنم} یک شرکتی می‌گفت من حاضرم واکسن وارد کنم مثلاً با قیمت ۹.۸ دلار، که این قیمت ارزانتر بود، برای بررسی این موارد کلی زمان سپری می‌شد و گاهی این سیکل بررسی به‌قدری طولانی می‌شد که اصلاً کاری انجام نمی‌شد، اما در مقطع جدید این موارد تسهیل شد، یعنی واقعاً گفتند واکسن وارد کنید حالا برای نیم دلار بیشتر یا کمتر خیلی مته به خشخاش نزنید(کنایه از معطل کردن)، این اقدامات واقعاً کمک کننده بود.

از واکسن‌های خارجی که بگذریم درباره واکسن برکت هم توضیح دهید، خاطرم هست یک‌بار خودتان گفتید موسسه برکت وعده داده که ماهیانه تا ۱۰ میلیون دز واکسن تامین کند، گمان می‌کنم خودشان هم وعده ۵۰ میلیونی دادند اما این مسئله اتفاق نیفتاد، فکر می‌کنید چرا وعده‌های موسسه برکت محقق نشد؟

اول باید یک نکته بگویم، در دنیا کشورهای محدودی سراغ ساختن واکسن رفتند، یکی از شرکت‌هایی که برای ساختن واکسن قدم برداشت همین واکسن برکت بود. منتها یک مسئله‌ی کلی وجود دارد که همه باید آن را بدانند؛ بحث آزمایشگاه در تولید واکسن از بحث تولید صنعتی کاملاً متفاوت است. تولید صنعتی وابسته به تجهیزات و ابزاری است که باید از کشورهای دیگر وارد شود. لذا تولید صنعتی یک مقوله جدا است، شما در آزمایشگاه می‌توانید در حد ۱۰۰ تا ۵۰۰ هزار دز واکسن تولید کنید اما زمانی‌که تعداد را روی ۵ تا ۱۰ میلیون برنامه‌ریزی می‌کنید به تولید صنعتی نیاز دارد و این مسئله واقعاً داستان متفاوتی است، این بود که در این زمینه مشکلاتی ایجاد شد، امروز در دنیا برخی خطوط تولید هم دچار توقف می‌شود، می‌خواهم بگویم تولید صنعتی مختصات خودش را دارد. البته برکت خیلی به سمت تامین این زیرساخت‌ها حرکت کرد و سرعت خوبی هم داشت اما آن میزانی که روی تولید صنعتی فکر می‌کرد محقق نشد. نکته بعد درباره تولیدشان بود که به هر صورت مشکلاتی در خط تولید آن‌ها پیش می‌آید. البته این مشکلات را باید از خودشان بپرسید که چه اتفاقاتی افتاد، اما آن‌ها براساس پیش‌بینی‌هایی که داشتند گمان می‌کردند از شهریور ماه به بعد، به‌ویژه از مهرماه به بعد بتوانند ماهی ۸ میلیون دز واکسن تحویل دهند که نشد، تا دو سه میلیون دز در ماه من اطلاع داشتم که تحویل دادند اما الان خبر دیگری ندارم. ضمن این‌که واکسن برکت جسورانه کار خوبی انجام داد انصافاً واکسن این موسسه هم واکسن خوبی هست.

آیا مستندات مراحل تحقیق و تولید واکسن برکت مانند همه واکسن‌هایی که تاییدیه گرفتند در ژورنال‌های علمی منتشر شد؟

حقیقت این‌که گمان می‌کنم تحقیقات فاز یک را منتشر کردند، اما درباره انتشار تحقیقات فاز دوم اطلاعی ندارم. تا جایی که خبر داشتم، آن‌ها تلاش داشتند انتشار آن را عمومی کنند اما خبر جدیدی ندارم.

به عنوان پرسش آخر، درباره وزارت بهداشت در دوره خودتان حرفی دارید؟

ببینید خیلی درباره تاخیر واکسن صحبت شد، اما واقعیت این بود که سیستم و نظام شبکه بهداشت و درمان کشور هر مقدار واکسنی به دستش می‌رسید تزریق می‌کرد و هیچ کوتاهی وجود نداشت، اما ما واکسن به دستمان نمی‌رسید، کمبود واکسن وجود داشت. با این وجود الان که واکسن فراوان است حالا یک عده‌ای از مردم هستند که از آن استقبال نمی‌کنند.

بیشتر بخوانید:

۴۷۲۳۳