پارادایم چیست؟ چطور سرنوشت ما با الگوواره‌های ذهنی کنترل می‌شود؟

تاکنون به این فکر کرده‌اید که سرنوشت انسان از پیش تعیین شده است یا انسان‌ها قدرت کافی برای تعیین سرنوشتشان را دارند؟ یکی از دلیل‌های سرنوشت ازپیش‌تعیین‌شده اکثر افراد،‌ پارادایم است. به افرادی که می‌شناسید فکر کنید؛ اکثر افراد در کودکی به مدرسه می‌روند و تحصیلاتشان را تا جوانی ادامه می‌دهند، کار پیدا می‌کنند، ازدواج می‌کنند، برای تأمین نیازهای مالی تلاش می‌کنند، بچه‌دار می‌شوند و فرزندانشان را در همین مسیر هدایت می‌کنند. این مسیری است که ذهن انسان باور کرده است به‌کمک آن می‌تواند زنده بماند و بیش از ۸۰ سال عمر کند. به همین دلیل به یک پارادایم تبدیل شده است. در این مقاله، درباره موضوع جذاب پارادایم شیفت صحبت می‌کنیم. ابتدا این مفاهیم را توضیح می‌دهیم و سپس روش‌هایی را بیان می‌کنیم که برای تغییر باورهای اشتباه وجود دارند. با چطور همراه باشید.

پارادایم چیست؟

واژه پارادایم (paradigm) که در فارسی «الگوواره» ترجمه شده، مفهومی است که ابتدا از فلسفه علم نشئت گرفت و کم‌کم به بخش‌های مختلف زندگی بشر هم راه پیدا کرد. پارادایم یعنی فرضی کلی که جهان‌بینی افراد را در بر می‌گیرد. در جامعه علمی، متخصصان باورهای پایه‌ای درباره فیزیک، زیست‌شناسی و سایر رشته‌ها دارند و بر مبنای این باورها نتیجه آزمایش‌هایشان را بررسی می‌کنند. مثلا اینکه جمع ۲ با ۲ برابر ۴ خواهد بود یک پارادایم است که در تمام مسائل ریاضی ساده و پیچیده استفاده می‌شود و همه افراد آن را قبول دارند.

الگوواره‌ها همیشه درست نیستند و به همین دلیل گاهی لازم است با پارادایم شیفت آنها را تغییر بدهیم.

پارادایم شیفت چیست؟

بیایید پاسخ سؤال پارادایم شیفت چیست را نیز از دنیای علم بیرون بکشیم. در علم زیاد پیش می‌آید که نتیجه آزمایش‌ها چیزی خلاف باورهای کنونی کارشناسان را نشان می‌دهد. در نتیجه کارشناسان به این نتیجه می‌رسند که پارادایم‌های کنونی اشتباه هستند و آنها را تغییر می‌دهند. مثلا مدل اتمی یکی از مشهورترین تغییرهای الگوواره‌ایی جهان است. ابتدا تامسون نظریه کیک کشمشی و پراکنده‌بودن الکترون‌ها در کل اتم را مطرح کرد. بعد از آن رادرفورد گفت در مرکز اتم هسته‌ای با بار مثبت قرار دارد. بور، نوترون را کشف و آن را به ساختار اتم اضافه کرد و بعد از آن هم نظریه مدل کوانتومی اتم مطرح شد. هرکدام از این دانشمندان در زمان خودشان الگوواره اتم را تغییر دادند.

توماس کوهن، فیلسوف و فیزیک‌دان قرن ۲۰، از پارادایم شیفت به‌عنوان «پایه انقلاب‌های علمی» یاد می‌کند. دانشمندان بسیاری با توجه به تعریف پارادایم کوهن، در رشته‌ خودشان تغییرات اساسی ایجاد کردند و الگوواره‌های موجود را تغییر دادند.

در حال حاضر پارادایم‌هایی در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، هنر و ابعاد دیگر زندگی بشر شناخته شده‌اند، مثلا روند زندگی که در مقدمه راجع به آن صحبت کردیم، باوری درباره سپری‌کردن عمر است که در بیشتر انسان‌ها وجود دارد.

پاردایم شیفت یعنی تغییر ریشه‌ای باورهای غالب و ایجاد مبنای باورهای جدید درباره یک موضوع.

الگوواره‌های ذهنی چطور ایجاد می‌شوند؟

بیایید کمی از معنی پارادایم در علم فاصله بگیریم و نقش پارادایم در زندگی را بررسی کنیم. ذهن ما پر از الگوواره‌هایی است که بر اساس آموزش‌هایی که دیده‌ایم، مفاهیمی که پذیرفته‌ایم و کارهایی که مکرر انجام داده‌ایم شکل گرفته‌اند. طرز تفکر انسان‌ها درباره پول، عشق و روابط بر اساس چیزی است که از کودکی یاد می‌گیریم.

مثلا یکی از پارادایم‌های رایج در جامعه ایران درباره پول و ثروت است. در بسیاری از سریال‌های تلویزیونی ایرانی، افراد ثروتمند خلافکار هستند یا در روابط خانوادگی‌شان مشکل دارند. همچنین در فرهنگ ما ضرب‌المثل معروف «پول خوشبختی نمی‌آره» وجود دارد یا زمانی که مردم عادی فرد ثروتمندی را می‌بینند، تصور می‌کنند حتما با کار خلاف به آن جایگاه رسیده است.

پارادایم‌ها در کدام بخش‌‌های زندگی وجود دارند؟

ما درباره هر چیزی باورهایی داریم، مثلا به دوستان خود دقت کنید. شما باورهایی درباره ویژگی‌هایی دارید که دوستانتان باید داشته باشند و اکثر دوستانتان این ویژگی‌ها را دارند. این همان پارادایم است! ابعاد مختلفی که ممکن است تحت‌تأثیر الگوواره‌های ذهنی قرار بگیرند عبارت‌اند از:

• سلامتی؛
• روابط با دوستان؛
• روابط عاطفی؛
• تفریحات زندگی؛
• رشد فردی؛
• زندگی اجتماعی؛
• شغل و زندگی کاری؛
• اوضاع اقتصادی و درآمد؛
• روابط خانوادگی.

چطور در زندگی پارادایم شیفت انجام بدهیم؟

نکته اولی که باید بدانید این است که الگوواره‌های ذهنی لزوما بد نیستند و خیلی وقت‌ها نیازی به تغییر آنها نداریم. اولین گام برای تغییر در الگوواره‌ها این است که موارد غلط را شناسایی کنیم و اقدامات لازم برای تغییر آنها را انجام دهیم.

به یاد داشته باشید که تأثیر پارادایم روی زندگی و پارادایم شیفت موضوعات زرد نیستند و همان‌طور که پیش از این گفتیم، در علم هم ثابت شده‌اند. پس در صورتی که تصور می‌کنید الگوواره‌ای اشتباه در ذهنتان وجود دارد، آن را تغییر بدهید. در ادامه، ۷ گام برای پارادایم شیفت در زندگی را ارائه کرده‌ایم.

۱. چیزی را مشخص کنید که قرار است تغییر کند

با توجه‌کردن به عادت‌ها، فکرها و رفتارهایی که تکرار می‌کنید و نتایج تکراری‌ای که به دست می‌آورید، می‌توانید الگوواره‌های ذهنتان را پیدا کنید. مثلا وقتی باور داشته باشید بیدارشدن قبل از ساعت ۶ صبح سخت و حتی غیرممکن است، هیچ‌وقت نمی‌توانید ساعت ۵ صبح بیدار شوید و اگر هم از سر اجبار بیدار شوید، احساس خوبی نخواهید داشت. اگر نیاز دارید صبح زودتر از ۶ بیدار شوید، پارادایمی که به صبح زود بیدارشدن دارید باید تغییر کند. پس در گام اول مشخص کنید در ذهن شما پارادایم چیست و چرا باید تغییر کند.

تعیین کنید که چرا می‌خواهید الگوواره کنونی را تغییر دهید و قرار است چه چیزی را جایگزینش کنید.

۲. اهدافتان را بنویسید

مشخص کنید که قرار است با تغییر این الگوواره به چه هدفی برسید. به یاد داشته باشید که پارادایم‌ها در ضمیر ناخودآگاه شما هستند، به همین دلیل ممکن است هنگام تعیین اهداف با مقاومت شدیدی از طرف ذهنتان روبه‌رو شوید. مثلا اگر هدف این باشد که ۴ روز در هفته صبح ساعت ۵ بیدار شوید و کتاب بخوانید، ذهنتان مدام تکرار می‌کند با این کار در وسط روز خیلی خسته می‌شوید و دیگر نمی‌توانید کارهایتان را انجام بدهید. پس بهتر است تا ۷ بخوابید!

هنگام نوشتن اهداف، به می‌توانم‌ها و نمی‌توانم‌های ذهنتان توجه نداشته باشید و فقط آنچه را می‌خواهید یادداشت کنید.

۳. تغییر افکارتان را شروع کنید

بیایید این مرحله را با عبارتی طلایی منتسب به امام علی (ع) توضیح بدهیم: «مراقب افکارت باش که گفتارت می‌شود. مراقب گفتارت باش که رفتارت می‌شود. مراقب رفتارت باش که عادتت می‌شود. مراقب عادتت باش که شخصیتت می‌شود. مراقب شخصیتت باش که سرنوشتت می‌شود.» آیا این چیزی نیست که تاکنون درباره پارادایم گفته‌ایم؟

افکار منشأ الگوواره‌ها هستند و با کنترل آگاهانه آنها می‌توانیم پارادایم‌های جدیدی در ذهنمان ایجاد کنیم. برای کنترل افکار، از آنچه شما را به یاد باورهای محدودکننده‌تان می‌اندازد دوری کنید و محیط را با افراد و افکار الهام‌بخشی پر کنید که شما را به‌سمت هدفتان سوق می‌دهند. به یاد داشته باشید که ما نمی‌توانیم تمام افکارمان را کنترل کنیم. کنترل آگاهانه افکار یعنی هروقت متوجه شدید به الگوواره‌های قبلی برگشته‌اید، بدون سرزنش‌کردن خودتان، ذهنتان را به‌سمت افکار درست هدایت کنید.

۴. از محدوده امن خارج شوید

وقتی فردی تصمیم می‌گیرد برای اولین بار ۵ صبح از خواب بیدار شود، ذهنش چنان مقاومت می‌کند که گویا اگر تا ساعت ۷ نخوابد، زندگی‌اش را از دست می‌دهد! اما تاکنون هیچ‌کس به‌خاطر صبح زود بیدارشدن، رژیم‌گرفتن یا ورزش‌کردن دار فانی را وداع نگفته است! برای تغییر پارادایم باید از حاشیه امن زندگی خود خارج شوید و به‌سمت ناشناخته‌ها بروید و کارهایی را انجام دهید که ذهنتان در برابرشان مقاومت دارد.

به یاد داشته باشید که فرمانده بدن شما هستید نه ذهن و الگوواره‌های قدیمی!

۵. شروع کنید به تبدیل‌شدن به کسی که می‌خواهید

تصمیم به تغییر پارادایم مثل یادگرفتن ورزش یا مهارتی جدید نیست که به تمرین نیاز داشته باشد؛ این کار به تصمیمی آنی نیاز دارد!

• در یک لحظه تصمیم بگیرید هنگام زنگ‌ هشدار گوشی در ساعت ۵ صبح از رختخواب بیرون بیایید.
• در یک لحظه به‌جای سفارش همبرگر، سالاد سفارش دهید.
• از همین امروز برای ایجاد نظم در کارهایتان مطابق با برنامه پیش بروید.

هروقت تصمیم شکسته شد، به‌جای سرزنش‌کردن خودتان، دوباره به مسیر برگردید. از همین الان تبدیل‌شدن به شخصیت دلخواهتان را شروع کنید. به یاد داشته باشید که هر بار گفتید از فردا شروع می‌کنم، مسیر تغییر پارادایم را اشتباه رفته‌اید.

۶. احساسات‌تان را مهار کنید

گاهی اوقات همه‌چیز خوب پیش می‌رود، اما احساسات قدرتمندی که در لحظه ایجاد می‌شوند تلاش‌ها را هدر می‌دهند. احساسات زبان بدن ما هستند و باید مهار شوند. شاید در ابتدای روند پارادایم شیفت، مهار احساسات برایتان سخت باشد، اما به‌مرور زمان باید مهار آنها را یاد بگیرید. فوران احساسات مثل وقتی است که جایی آتش گرفته باشد. شما نمی‌توانید وقتی آتش شعله کشیده است دنبال کپسول آتش‌نشانی بگردید، اما اگر از قبل بدانید کپسول کجاست و چطور می‌توانید از آن استفاده کنید، می‌توانید آتش را خیلی زود خاموش کنید.

مراحل مهار احساسات

• نفس عمیق بکشید و از فضا و افکاری که باعث ایجاد احساسات منفی و ناخوشایند در شما شده‌اند، دور شوید.
• احساسی را شناسایی کنید که در لحظه دارید.
• احساسات‌تان را در قالب کلمات ابزار کنید (کلامی یا نوشتاری).
• به خودتان گوشزد کنید که احساسات شما گذرا هستند و ارتباطی با شخصیت شما ندارند. مثلا باید بدانید که شما الان عصبانی هستید، اما در کل فردی عصبی نیستید.
• اکنون می‌توانید به‌درستی احساسات‌تان را مهار کنید.

احساسات همیشه مانع نیستند و گاهی می‌توانند محرک باشند. مثلا وقتی تصمیم می‌گیرید بعد از بیدارشدن در ساعت ۵ صبح، فعالیت دلخواهتان را انجام بدهید یا تصمیم می‌گیرید همراه کسی که دوستش دارید ۵ صبح بیدار شوید، احساس خوبی خواهید داشت. این حس خوب محرکی قوی برای تعهد به تغییر الگوواره‌هاست.

۷. به تلاش ادامه بدهید

میزان پیشرفت خود در دستیابی به اهدافتان را بررسی کنید و مطمئن شوید در مسیر درست حرکت می‌کنید. ممکن است لازم باشد در طول مسیر اهدافتان را تغییر بدهید و حتی بزرگ‌تر کنید. پارادایم شیفت را به فرایندی همیشگی در زندگی تبدیل کنید. همیشه در زندگی ما باورهایی وجود دارند که باید تغییر کنند. بدون مقاومت، به‌آرامی و آگاهانه تغییرات دلخواهتان را ایجاد کنید.

کلام آخر

پارادایم شیفت تغییری نیست که یک‌هفته‌ای زندگی‌تان را تغییر بدهد. تمریناتی که در این مقاله گفتیم مثل جریان آبی هستند که در دل سنگ جاری می‌شوند؛ این جریان به‌آرامی سنگ را تغییر می‌دهد و مسیرش را باز می‌کند. بعضی از پارادایم‌ها عمیق و قدیمی هستند و شاید حتی خودمان هم از وجود آنها خبر نداشته باشیم. به همین دلیل تغییر آنها به صبر و تداوم اجرای مراحل نیاز دارد. تغییر الگوواره‌های ذهنی آن‌قدر ساده است که بسیاری از افراد تأثیر آن را باور نمی‌کنند و انجامش نمی‌دهند. شما چطور فکر می‌کنید؟

راهکارهای مقابله با اضطراب اجتماعی و کمرویی را در این مجموعه صوتی یاد بگیرید؛


تا بتوانید شبکه ارتباطات اجتماعی خود را تقویت کنید.